Które określenie oznacza rozejm?
Correct!
Wrong!
Więcej o kończeniu wojen poniżej:
Kategoria: Język Grecki (Page 1 of 3)
Podsumowanie
Grecy używali rozbudowanego słownictwa do opisu metod kończenia wojen. Zarówno na samą czynność, jak i na działania poprzedzające, używano wielu określeń. Większość spośród nich nie była związana z jedną metodą kończenia wojen. Z reguły korzystano z tych samych wyrażeń w celu opisania traktatów pokojowych jak i rozejmów. Jedynie ἐκεχειρία ograniczało się do krótkich rozejmów, które w dalszej kolejności często prowadziły do trwalszych pokojów. Pozostałe terminy pojawiały się nierzadko w tym samym znaczeniu wobec różnych metod kończenia wojen. Skutkowało to brakiem rozróżnienia różnych form traktatów. W konsekwencji podobne do siebie układy bywały nazywane odmiennie.
Posłowie
Również posłów określano różnorodnie. Najczęściej stosowano πρέσβεὺς. Większość wyrażeń skupiała się na funkcji, jaką wysłannik podejmował. Jedynym rozróżnieniem była możliwość zawierania traktatów przez posłów. Nadanie posłom tego uprawnienia było określane wyrażeniem αὐτοκράτορες. Inne opisy uprawnień wysłanników były stosowane sporadycznie.
Czynności
Wyrażenia dotyczące metod kończenia wojen zazwyczaj pochodziły od jednej z czynności, jakie składały się na układy. Warto odnotować, iż różne metody kończenia wojen były opisywane słowami mającymi często rodowód religijny. Ofiary, jakie składano bogom przy okazji tych wydarzeń, stawały się określeniem całej czynności. Jest to widoczne w przypadku σπονδαί.
Źródła
Podstawową trudnością w ustaleniu wyrażeń, jakie stosowali Grecy do opisu kończenia wojen jest atenocentrycznością źródeł. Znaczna część autorów pisała w dialekcie attyckim. W związku z tym można jedynie w stosunku do niego stwierdzić, na ile konkretne wyrażenie nie było używane. W przypadku do pozostałych dialektów jest to utrudnione. Należy także pamiętać, że mamy w wielu przypadkach punkt widzenia tylko jednej strony konfliktu.
Różnice
Ponadto znaczenie wyrażeń używanych ówcześnie, jak i dzisiejsze ich rozumienie często różnią się radykalnie. Widać to najwyraźniej w określeniu autonomia. Nie można terminów z Grecji klasycznej tłumaczyć dosłownie. Współczesna rozbudowana terminologia związana z prawem międzynarodowym często nie znajduje porównania z ówczesnymi wyrażeniami.
Więcej na temat terminów opisanych w części podsumowanie poniżej:
Anokochai
Kolejnym terminem jest ἀνοκωχή(anokochai)[1]. Oznaczał on wstrzymanie walk. Korzystał z niego Tukidydes. U innych autorów nie występuje. Znaczyło z reguły zaprzestanie walk. Nie jest jasne, czemu inni autorzy z niego nie korzystali.
Kluczową rolę w pokojach IV wieku odgrywało słowo αύτονομία. Po raz pierwszy pojawia się ono u Tukidydesa w mowach Lamachosa o losie Mityleny i Brazydasa do Akantyjczyków[2]. Mogło wywodzić się od słowa αὐτόνομος pojawiającego się już u Herodota[3]. Nie jest wyjaśnione znaczenie pojęcia anokochai. Współczesne pojęcie autonomii nie oddaje antycznego sensu tego słowa. W starożytności oznaczało ono, bowiem możliwość decydowania przez polis zarówno o swojej polityce zagranicznej jak i wewnętrznej (a więc bliższe współczesnemu rozumieniu terminu suwerenność). W związku z tym nie może być częścią innego organizmu politycznego, na przykład związku[4]. Jednakże wiele państw dopuszczało się ingerencji w sprawy innych państw pod hasłem obrony autonomii. Dokonywali tego chociażby Spartanie po pokoju Antalkidesa[5].
Wyklarowanie się pojęcia αύτονομία następuje najprawdopodobniej w czasie wojny peloponeskiej. U Tukidydesa pojawia się ono bez tłumaczenia jego sensu[6]. Według Ksenofonta w następstwie pokoju Antalkidesa, Spartanie zaczęli dowolnie interpretować autonomię[7]. Dyskusja nad tym pojęciem nie skończyła się jednak wtedy i toczyła się również w późniejszych latach. Wskazują na to wystąpienia, jakie miała miejsce w czasie negocjacji pokoju powszechnego z 371 roku[8]. Posłowie ateńscy oskarżali wtedy Spartę o naruszanie autonomii polis greckich. Wydaje się, iż interpretacja tego terminu była dostosowana do sytuacji, w jakiej konkretne państwo się znajdowało.
Eleutheria
Wyrażeniem powiązanym z autonomią była ἐλευθερία. Oznaczała ona w przypadku państw wolność od kontroli ze strony innych podmiotów politycznych[9]. Nie była ona jednak określona dokładnie. Mogła dotyczyć zarówno pojedynczych polis, jak i ich grup. Również i w tym przypadku użycie terminu było uzależnione od danej sytuacji. Była stosowana czasami w połączeniu ze sformułowaniem autonomia[10].
[1] Th. I 40, 66, III 4, IV 38, 11, V 25, 26, 32, VIII 87.
[2] Thuc., III 46, IV 85.
[3] Hdt., I 96, VIII 140.
[4] K. Schmidt, The Peace of Antalcidas and the Idea of the koine eirene. A Panhellenic Peace Movement, RIDA XLVI, 1999, s. 90-92; wskazuje na fakt, że autonomia w nie musiała oznaczać zakazu sojuszy lub związków polis. Jedynie interpretacja zapisu o niej przez Spartę doprowadziła do likwidacji Związku Beockiego.
[5] Xen., Hell. V 1 32-34.
[6] Thuc., III 46, IV 87, VIII 21.
[7] Xen., Hell., V 1 32; T. T. B. Ryder, Koine Eirene, London 1965, s. 39-40.
[8] Xen., Hell., VI 3 7-19.
[9] Hdt., V 2, VII 147, VIII 143; Thuc., I 69., III 45, 54, IV 26, 120, V 112, VI 76, VII 82, VIII 43, 64; Isoc., IV 95, 117, 185, VI 43, 64, XIV 5, 18, 24, 43; Xen., Hell., II 2 23, III 5 13; Dem., XV 3, 19-20, XVIII 205, 296-97, XIX 259-61; Aeschin. II 60, III 157.
[10] IG II2 34-35.
Homologia
Kolejnym określeniem na traktat była ὁμολογία (homologia). Oznaczała ona porozumienie. Pojawiała się ὁμολογία u Herodota, Tukidydesa i Efora[1]. Platon korzystał z niego wielokrotnie, między innymi w pierwszym zdaniu Sofisty[2]. Arystoteles natomiast użył wyrażenia ὁμολογία w jednym z najbardziej znanych fragmentów Polityki o istocie niewolnictwa. Według niego, bowiem niektórzy byli niewolnikami z natury, inni natomiast stawali się nimi na mocy prawa – porozumienia ὁμολογία mówiącego, iż pokonani stają się własnością zwycięzców:
διχῶς γὰρ λέγεται τὸ δουλεύειν καὶ ὁ δοῦλος. ἔστι γάρ τις καὶ κατὰ νόμον δοῦλος καὶ δουλεύων: ὁ γὰρ νόμος ὁμολογία τίς ἐστιν ἐν ᾧ τὰ κατὰ πόλεμον κρατούμενα τῶν κρατούντων εἶνα φασιν [3].
Korzystali z homologia również Demostenes, Isokrates i inni mówcy ateńscy[4]. Pojawiało się ono u nich dość często.
Syntaki
Kolejnym wyrażeniem związanym z pokojami było συνθήκη. Oznaczało ono traktat lub jego część. Stosował je Herodot i dość często Tukidydes, natomiast u późniejszych autorów prawie nie występuje. Może to oznaczać jego zanik w IV wieku[5].
Ekekseria
Głównym terminem opisującym rozejmy była ἐκεχειρία. Określał on głównie krótkotrwałe rozejmy, jak w przypadku układów Aten i Sparty w 423[6], oraz Beocji i Aten w 421[7]. Tukidydes wykorzystał ἐκεχειρία również do ukazania rozejmu poprzedzającego kongres pokojowy na Sycylii i przygotowań do wyprawy sycylijskiej[8]. Termin ten pojawił się także przy relacji o pokoju olimpijskiego z 423 roku[9]. W tych fragmentach autor skupił się na ukazaniu tymczasowości tych układów oraz na samym zawarciu ich, jako pośredniej metody do uzyskania trwałego pokoju. Natomiast Ksenofont opisał tym wyrażeniem okres pokoju sakralnego, w czasie, którego nie można było prowadzić działań zbrojnych: Φλειάσιοι μέντοι οὐκ ἠκολούθουν: ἐκεχειρίαν γὰρ ἔφασαν ἔχειν[10]. Może to wskazywać na rodowód słowa. Pierwotnie mogło ono oznaczać właśnie zawieszenie walk ogłaszane na czas igrzysk olimpijskich. Państwa w tym czasie nie powinny prowadzić działań wojennych[11].
ἐκεχειρία pojawia się głównie w relacjach międzypaństwowych. Nie korzystano z niego do określania zawieszenia broni zawieranych przez lokalnych dowódców. Takie lokalne porozumienia musiały, wobec tego być zatwierdzane przez stosowne organy danych polis. Ich zasięg terytorialny był różnorodny i mógł obejmować znaczne obszary.
[1] Hdt., I 61, 150, III 13, IV 118, 201, VI 85, VII 139, 156, VIII 52, 141; 98, 108, 114, 117, II 33, 100, III 4, 28, 66, 90, IV 54, 65, 106, 132, V 5, 17, 21, 76, VI 10, 94, VII 82, VIII 56, 90; Thuc I 29, Efor, FGH 70 F. 63.
[2] Plat. Soph., 216a, Rep., 340b, 443a, 462a, 533c, Charm, 175c, Lysis, 219c, Crit., 106b, Crat.,384d, 435c, Theaet., 145c, 164c, 169e, 170a, 183d.
[3] Arist., Pol., 1255a, p. też Nic. Eth., 1127b, 1161b, 1162b, Eud. Eth., 1242b, 1243a.
[4] Dem., XII 1,18, 22, XIX 62; Isoc., IV 175-76, VI 39, 52, 70, XII 107; Hyp., III 7; Andoc., I 120.
[5] Hdt., VI 42; Thuc., I 37, 40, 78, 144, IV 61, 122, V 18, 31, 42, VII 18, VIII 37, 58; Aristot. Pol., 1280a-b, 1284a.
[6] Thuc., IV 117-119, 122, 134, V 1, 15.
[7] Thuc., V 26, 32.
[8] Thuc., IV 58, VI 26.
[9] Thuc., V 49.
[10] Xen., Hell., IV 2 16, V 2 2.
[11] D. G. Romano, Boycotts, Bribes and Fines. The Ancient Olympic Games, Expedition XXVII, 1985 s. 15-16.
[12] Xen. Mem IV 4; Aeschin. II 30, 31; Dem. XVIII 164-66.
Eirene
Kolejnym pojawiającym się terminem związanym z kończeniem wojny było εἰρήνῃ. Jego znaczenie zmieniało się w zależności od autora dzieła i czasu, w jakim je pisał. Słowo to występuje już u Homera[1]. Później pojawia się u Herodota. Autorzy ci wyraz ten wykorzystywali dla określenia stanu pokoju. Natomiast w późniejszych pismach mógł oznaczać on traktat pokojowy. Część autorów, wśród nich B. Keil[2] twierdzi, iż w tym drugim znaczeniu termin εἰρήνῃ nie pojawia się aż do pokoju Antalkidesa. Wskazuje on na fakt, że pierwotnie εἰρήνῃ mogło opisywać odmienność stanu pokoju od wojny. Nie da się ustalić, kiedy zaczęto je stosować z uwagi na niewielką ilość źródeł pisanych z okresu archaicznego. Pewne jest jednak, że na początku okresu klasycznego wykorzystywano je do opisywania stanu pokoju.
W IV wieku termin εἰρήνῃ rozszerzył swoje znaczenie. Możliwe, że pojawiła się najpierw jego forma przejściowa określająca „stosunki pokojowe między dwoma państwami powstałe w efekcie zawarciu traktatu” jak sugeruje L. Santi Amanti. Wolicki uznaje takie postawianie sprawy za nie do końca uzasadnione[3]. Nie jest pewne, kiedy εἰρήνῃ zaczyna oznaczać już sam traktat pokojowy. Taki sens ma w piśmie Artakserksesa w sprawie pokoju[4]. Możliwe, że przez jakiś czas miało dwa równoległe znaczenia. W części przypadków Herodot i Tukidydes mogą wskazywać, że chodzi im o traktat pokojowy[5].
W innych natomiast może oznaczać tylko stan bez wojny[6]. Również u autorów późniejszych znaczenie pierwotne wciąż występuje. W obu kontekstach naraz występuje w przypadku pokojów powszechnych. εἰρήνῃ oznaczać mogło zarówno sam traktat[7], jak i sytuację, jak miała po nim nastąpić[8]. Przejściowa forma prawdopodobnie pojawiła się w czasie wojny peloponeskiej. Można ją zauważyć u Tukidydesa[9], który równie często korzystał z rozumienia pierwotnego[10].
Eirene a wojna peloponeska
Taka interpretacja tego wyrażenia może być skutkiem zmiany nastrojów społecznych wśród Ateńczyków, którzy w czasie wojny peloponeskiej zaczęli być negatywnie nastawieni wobec wojny. Dopiero jednak w IV wieku doszło do rozpowszechnienia się nowego znaczenia tego słowa. Wykorzystywali je zarówno historycy[11] jak i mówcy[12]. Korzystali zamiennie z obu znaczeń tego słowa, często nawet w tym samej części swojego dzieła. Jako przykład można przytoczyć Andokidesa w mowie o pokoju z Lacedemończykami: ὅπου δὲ πολλάκις ἤδη πρότερον εἰρήνην ἐποιήσασθε δημοκρατούμενοι, natomiast fragment później ἓν δὴ τοῦτο, ὦ Ἀθηναῖοι, πρῶτον σκεψώμεθα. ἐν ταύτῃ τῇ εἰρήνῃ ὁ δῆμος ὁ τῶν Ἀθηναίων ἔσθ᾽ ὅπου κατελύθη; οὐδεὶς ἀποδείξει[13].
[1] Hom. Il XXII 159; Od. XXIV 487.
[2] B. Keil, EPIHNH: eine philologisch-antiquarische Untersuchung, Leipzig 1916, s. 51.
[3] L. Santi Amanti, Sulla terminologia relativa alla pace nelle epigrafi greche fino all’avvento della Koiné Eiréné, AIV CXXXVIII, 1979-1989, s. 488-494Cyt. za A. Wolicki, Symmachia spartańska w V i VI wieku, Warszawa 2012, s. 247.
[4] Xen. Hell. V 1 31.
[5] Hdt. I 74, VII 148; Thuc. II 2, IV 62, 118, V 13, 14, 18, 25, 76.
[6] Hdt. I 87, IV 127, VIII 3; Thuc. I 40, 120, 124, 139, 142, II 5, 36, 65, III 9, 13, 54, 82, IV 19, 20, 21, 61, V 16, 26, 48, 55, 59.
[7] Xen. Hell. VI 2 1, 3 18,
[8] Xen. Hell., II 2 13, 18-20, 22, 4 38, III 2 9, 31, IV 4 2, V 1 29, VII 1 27; Aeschin. II 60.
[9] Thuc. I 120, II 2, IV 19-21, 62, V 13, 14, 16, 17, 25, 26, 55, 59, 76.
[10] Thuc. I 124, 139, 142, II 5, 36, III 54, 82.
[11] Xen. Hell. II 2 19, 22, III 2 31, 4 6, 7 1, VI 2 1.
[12] Aeschin. II 12, 161, III 65; Dem., XI 1, 2, 7, 20, XII 8, 11, 12, 19, 22, XV 18, XVI 7, XVIII 17, XIX 12; Lys., XII 68, 95, XIII 5, 8, 9, 11, 13, 15-17, 47, XIV 4, XXV 30, XXVII 10.
[13] Andoc. III 2, 4.
Terminy
Rzetelna analiza sposobów kończenia wojen greckich wymaga ustalenia znaczenia podstawowych terminów. Stąd w niniejszym rozdziale przedstawione zostaną różne określenia używane przez antycznych Greków do opisania zakończenia wojen. Pojawiają się tutaj dwie trudności. Po pierwsze, Hellenowie niejednokrotnie używali tego samego słowa do opisu różnych zjawisk. Po drugie, same terminy z czasem zmieniały swoje znaczenie. Dotyczy to w szczególności sformułowań związanych z prawnym uregulowaniem konkretnej kwestii. Określenia te wywodziły się najczęściej z wyrażeń opisujących jakąś czynność lub pojęcie ważne w samym akcie kończenia wojny.
Spondai
Najstarszym pojęciem wykorzystywanym do określenia traktatu pokojowego było σπονδαί (spondai). Wywodziło się ono od σπονδαί, czyli wylewania ofiary na cześć bogów[1]. Czynność ta była kluczowa w akcie zawierania porozumień między państwami. Oddawała traktat pod opiekę bogów, którzy mieli pilnować przestrzegania jego warunków. Bez tego obrzędu żadna umowa nie była ważna. Rozszerzenie tego pojęcia na całą procedurę nastąpiło dość wcześnie. Już w połowie V wieku pojawia się termin σπονδαί u Herodota w rozmowach Argejczyków z wysłannikami Spartańskimi w sprawie przystąpienia do związku helleńskiego. Układ, na który Argejczycy liczyli, został określony tym słowem[2]. P. Karavites zwraca uwagę, iż w V wieku termin spondai używano nie tylko w odniesieniu do traktatów, ale także np. przy układach nieformalnych między dowódcami. Jako przykład podaje Karavites porozumienie zawarte przez Persów i Hippiasa w czasie oblężenia Notion[3].
Szczególnie często występowało σπονδαί w V wieku. Było wtedy głównym słowem określającym traktat pokojowy, jednakże samo znaczenie terminu spondai było dość szerokie. Korzystał z niego wielokrotnie Tukidydes[4]. Pojawiał się również u Arystofanesa w wielu utworach[5]. Przy czym, warto zaznaczyć, iż sam autor posługiwał się słowem σπονδαί w głównie jako określenie płynnej ofiary składanej podczas zawierania układów. Dikajopolis, główna postać Archanejczyków używa terminu σπονδαί w kontekście zawarcia traktatu kończącego wojnę:
ἐμοὶ σὺ ταυτασὶ λαβὼν ὀκτὼ δραχμὰς
σπονδὰς ποίησαι πρὸς Λακεδαιμονίους μόνῳ
καὶ τοῖσι παιδίοισι καὶ τῇ πλάτιδι:
ὑμεῖς δὲ πρεσβεύεσθε καὶ κεχήνετε[6].
Tymczasem, w Pokoju wyraz σπονδὴ pojawia się jako libacja:
Τρυγαῖος
ἄγε δὴ σὺ ταχέως ὕπεχε τὴν φιάλην, ὅπως
ἔργῳ 'φιαλοῦμεν εὐξάμενοι τοῖσιν θεοῖς.
Ἑρμῆς
σπονδὴ σπονδή:
εὐφημεῖτε[7].
Platon natomiast w Państwie ma na myśli umowę: τὴν δὲ τῶν ὅρκων καὶ σπονδῶν σύγχυσιν, ἣν ὁ Πάνδαρος συνέχεεν, ἐάν τις φῇ δι᾽ Ἀθηνᾶς τε καὶ Διὸς γεγονέναι, οὐκ ἐπαινεσόμεθα, οὐδὲ θεῶν ἔριν τε καὶ κρίσιν[8]. Wykorzystywał w swoich tekstach słowo σπονδαί między innymi Ksenofont oraz mówcy ateńscy[9]. W IV wieku w miejsce terminu spondai coraz częściej używano pojęcia εἰρήνῃ.
[1] P. Karavites, Spondai-spendein in the fifth century B.C., AC LIII, 1984, s. 60-61.
[2] Hdt. VII 149.
[3] Thuc., III 34; P. Karavites, op. cit., s. 67.
[4] Thuc., I 112, II 2, III 52, IV 47, 65, 118, V 1, 18, 20, 27, 28, 36, 41, 48, 61, VI; F. E. Adcock, D. J. Mosely, Diplomacy in ancient Greece, London 1975, s. 200.
[5] Aristoph. Ach., 58, 131, 178, 183, 186, 194, 207 251, 268, 306, 627, 1020, 1038, 1061, 1067, Thesm., 1161; Eq., 106, 669, 671, 673, 796, 1332, 1389, Vesp., 864; Av 461, 1599, Lys., 154, 513, 951, 1006, 1264, Pax., 212, 666, 1059, 1102, 1104, 1110.
[6] Aristoph. Ach., 130-133.
[7] Aristoph., Pax., 431-434.
[8] Plat. Rep. 2.379e.
[9] Np. Aeschin., II 12, 133, 134; Lys. XXII 14; Dem., XV 9, XIX 59, 156, 191, XXI 174, XXIII 158, 161; Isoc., XII 169; Xen., Hell., II 3 9, 4 36, III 2 1, 2 9, IV 7 2, Hiero., II 11, Ages., I 10-11, II 16, Anab., II 1,3, 5, III 1.
W jakim dziele Arystoteles wskazał na powiązanie ustroju państwa z pokojem?
Correct!
Wrong!
Więcej na temat filozofii politycznej Platona poniżej.
https://www.ibuk.pl/fiszka/9276/praktyka-polityczna-od-panstwa-do-praw-platona.html
W Dzieciach Heraklesa Eurypides przedstawił zwyczaje związane z wojną. Kluczową kwestią jest wojna pomiędzy poszczególnymi polis w obronie danego porządku prawnego. Władca Myken Eurystej żąda wydania mu dzieci Heraklesa, znajdujących się pod opieką króla Aten. Ten, odmawia, gdyż byłoby to pogwałcenie praw boskich – dzieci, bowiem schroniły się w świątyni Zeusa. Z drugiej strony, musi on przede wszystkim patrzeć na dobro swojego ludu, dla którego ważniejsze jest zachowanie pokoju:
Χορός
[…]
θεῶν ἱκτῆρας ἀλάτας
καὶ ἐμᾶς χθονὸς ἀντομένους ξένος ὢν βιαίως
ἕλκεις, οὐ βασιλεῦσιν εἴ-
ξας, οὐκ ἄλλο δίκαιον εἰ-
πών: ποῦ ταῦτα καλῶς ἂν εἴ-
εἰρήνα μὲν ἐμοί γ᾽ ἀρέ-
σκει: σοὶ δ᾽, ὦ κακόφρων ἄναξ, [1]
Jednakże po przemowie Iolaosa opiekującego się dziećmi władca Demofon zmienia zdanie. Gdyby, bowiem złamał boskie prawo, wówczas dzieci Heraklesa nigdzie nie mogłyby się czuć bezpiecznie. Natomiast Ateny straciłyby swoją pozycję gwaranta prawa. Wybucha wojna, której wynik według wyroczni zależy od złożenia ofiary przez Ateńczyków. Po jej złożeniu wygrywają bitwę. Zwycięską wiadomość przynosi sługa:
Ἄγγελος
δέσποινα, μύθους σοί τε συντομωτάτους:
κλύειν ἐμοί τε τῷδε καλλίστους φέρω:
νικῶμεν ἐχθροὺς καὶ τροπαῖ᾽ ἱδρύεται
παντευχίαν ἔχοντα πολεμίων σέθεν.
Ἀλκμήνη
ὦ φίλταθ᾽, ἥδε σ᾽ ἡμέρα διώλβισεν:
ἠλευθέρωσαι τοῖσδε τοῖς ἀγγέλμασιν.[2]
Władca Myken dostaje się do niewoli i przyprowadzony przed oblicze matki Heraklesa – Alkmeny. Eurypides opisuje tu kolejny zwyczaj związany z wojną. Pojmanych jeńców nie wolno skazywać na śmierć:
Ἀλκμήνη
τί δὴ τόδ᾽; ἐχθροὺς τοισίδ᾽ οὐ καλὸν κτανεῖν;
Θεράπων
οὐχ ὅντιν᾽ ἄν γε ζῶνθ᾽ ἕλωσιν ἐν μάχῃ. [3]
Tragedia ta została wystawiona w roku 430, a więc tuż po rozpoczęciu się wojny peloponeskiej. Eurypides jednak ukazuje wojnę oczami obywateli – wówczas niesie ona jedynie zniszczenie. W rzeczywistości najazdy, które zdążyły już dotknąć Attykę przyniosły zniszczenia odczuwalne przez społeczeństwo[4]. Stąd tak silnie akcentowana jest wola ludu oraz pragnienie do zachowania pokoju. Demofon i Eurystes nie mieli tak naprawdę powodów do walczenia przeciwko sobie. Przyczyna zewnętrzna sprawią jednak, iż stanęli do walki[5].
Innym poruszonym zagadnieniem jest wpływ konfliktu zewnętrznego na relacje między poddanymi. Demofon zdaje sobie sprawę, iż w obliczu zagrożenia nie zawsze dochodzi do zjednoczenie ludności. Obawia się również wybuchu stasis:
τῶν μὲν λεγόντων ὡς δίκαιον ἦν ξένοις
ἱκέταις ἀρήγειν, τῶν δὲ μωρίαν ἐμοῦ
κατηγορούντων: εἰ δὲ δὴ δράσω τόδε,
οἰκεῖος ἤδη πόλεμος ἐξαρτύεται.
ταῦτ᾽ οὖν ὅρα σὺ καὶ συνεξεύρισχ᾽ ὅπως
αὐτοί τε σωθήσεσθε καὶ πέδον τόδε,
κἀγὼ πολίταις μὴ διαβληθήσομαι..[6]
Pokój natomiast ma być stanem, w którym możliwe jest spokojne życie. Zakończenie wojny jest krwawe i wiąże się z egzekucjami. Nie ma litości dla pokonanych. Ukazanie wojny w ten sposób może być wyrazem poparcia dla ostrego traktowania sojuszników Aten.
Dzieci Heraklesa można utożsamiać z wygnańcami z Attyki. Podobnie jak oni są zmuszeni do tułania się między jednym miejscem a drugim. Wojna pozostawi ich na łasce innych osób. Z tego też powodu początkowo król Aten chciał przepędzić potomków Heraklesa. Próbował w ten sposób uniknąć wojny. Podobnie wysłano uchodźców z wiejskich terenów Attyki do kleruchii, aby zmniejszyć tłok między murami Aten.
W Błagalnicach natomiast wojna jest ukazana jako nędzą. Sztuka zaczyna się od modlitwy za poległych synów. Ukazana jest rozpacz po śmierci w walce dzieci[7]. Jest to zła śmierć, którą każdy chciałby odwrócić[8]. Następnie akcja skupia się na próbie pochowania zabitych na wojnie z Tebami. Na koniec Atena ogłasza, że nie będzie wojny pomiędzy Argos i Atenami. Tekst traktatu pokojowego między nimi został wyryty w kamiennej tablicy. Oba państwa zgodziły się zniszczyć Teby. Miało to nastąpić w bliżej nieokreślonej przyszłości[9].
W sztuce Eurypides ukazuje wpływ wojny na społeczeństwo. Niszczy je ona i doprowadza do upadku więzi społecznych. Widoczny jest również podział klasowy w podejściu do wojny i demokracji. Ukazuje Tezeusza jako żarliwego demokratę. Broni on ustroju ateńskiego. Pozwala on realizować się bogatym jak i biednym. Za podstawowe wartości w Atenach uznaje wolność do wypowiedzi i isonomię wobec prawa. Odrzuca pochwałę jedynowładztwa wyrażoną przez posła tebańskiego[10].
Obie strony porozumiewają się mimo trudności i zawierają porozumienie przeciwko trzeciej stronie konfliktu. Formalny sojusz, jaki zawierają jest wzorowany na pokoju Nikiasza. Również w nim skonfliktowane dotychczas państwa przezwyciężają trudności i tworzą przymierze.
[1] Eur, Heraclid, 364-70.
[2] Eur, Heraclid, 784-89; J. A. Spranger,The Political Element in the Heracleidae of Euripides CQ XIX, 1925, s.120-21.
[3] Eur, Heraclid, 965-66.
[4] J. A. Spranger, op. cit. s. 125-26.
[5] J. A. Spranger, op. cit., s. 122-23.
[6] Eur, Heraclid, 406-413; P. Burian, Euripides’ Heraclidae: An Interpretation, CPh LXXII, s. 7-8.
[7] Eur, Supp, 42-86; Sztuka ta ma wymowę jawnie antymilitarystyczną według A. N. Michelini, Political Themes in Euripides’ Suppliants, AJPh CXV, 1994, s. 238-39.
[8] Eur, Supp, 1182-89.
[9] Eur, Supp, 1165-95; J. W. Fitton, The Suppliant Women and the Herakleidai of Euripides: I. The Suppliant Women, Hermes LXXXIX, 1961, s. 442.
[10] A. N. Michelini, op. cit., s. 227-29; W. Wróblewski, Rozwój idei społeczeństwa obywatelskiego w wieku VI i V przed Chrystusem, Toruń 2004, s. 117-119.
W tragedii Siedmiu przeciw Tebom wystawionej w roku 467 ukazano mityczną wojnę, jaką miały stoczyć Teby. W początkowej części widzimy przygotowania do obrony miasta. Kobiety tworzące chór obawiają się upadku miasta – jego złupienia oraz rzezi:
Χορός
μήποτ᾽ ἐμὸν κατ᾽ αἰῶνα λίποι θεῶν
ἅδε πανάγυρις, μηδ᾽ ἐπίδοιμι τάνδ᾽
ἀστυδρομουμέναν πόλιν καὶ στράτευμ᾽
ἁπτόμενον πυρὶ δαΐῳ.
[…]
διὰ θεῶν πόλιν νεμόμεθ᾽ ἀδάματον,
δυσμενέων δ᾽ ὄχλον πύργος ἀποστέγει.
τίς τάδε νέμεσις στυγεῖ; [1]
Atak na miasto został odparty, jednakże śmierć poniósł jego władca – Eteokles zginął w bratobójczym pojedynku z Polinejkesem.
W tragedii tej ukazano grozę, jaka wiązała się z atakiem na miasto. Szturm na nie skupia się na bramach. Upadek miasta przedstawiono szczegółowo, jeśli chodzi o jego losy. Kobiety tworzące chór w swojej pieśni ukazują zniszczenie miasta w wielu wymiarach. Miało zostać doszczętnie złupione i spalone. Mężczyźni mieli zostać zabici, a kobiety i dzieci sprzedane w niewolę. Obawiają się również gwałtów, które mają się z tym wiązać.[2] Ukazuje również potrzebę zjednoczenia się w obliczu wojny. Władca, Eteokles zdaje sobie sprawę, iż w takiej krytycznej sytuacji panika bardzo łatwo rozprzestrzenia się. Bez utrzymania jedności wśród mieszkańców i woli walki nie możliwa jest skuteczna obrona miasta:
τοιαῦτ᾽ ἐπεύχου μὴ φιλοστόνως θεοῖς,
μηδ᾽ ἐν ματαίοις κἀγρίοις ποιφύγμασιν:
οὐ γάρ τι μᾶλλον μὴ φύγῃς τὸ μόρσιμον. [3]
Ajschylos w swojej sztuce porusza jedną z ważniejszych kwestii odnoszących się do ówczesnych greckich polis. Częste zmiany władców sprawiały, iż istotne były relacje między rządzącymi a opozycją. W Siedmiu przeciwko Tebom Eteokles utrzymuje władzę, gdyż wcześniej pogwałcił panujące prawa i wyrzucił z państwa swojego brata. Pojawia się pytanie czy Polinejkes jest uprawniony do odzyskania władzy, nawet, jeżeli odbędzie się to siłą przy użyciu obcych wojsk? Ajschylos nie widzi tu jednego prostego rozwiązania problemu, nie wskazuje po czyjej stronie stoi racja. Może być to odniesienie do ostracyzmu i sporów politycznych, jakie się z nim wiązały[4].
[1] Aesch, S, 219-22, 33-35.
[2] Aesch, S, 289-334; W ten sposób Ajschylos chce ukazać okrucieństwo wojny, która niesie ze sobą tylko zniszczenie; R. R. Chodakowski, Ajschylos i jego tragedie, Lublin 1994, s. 78-80.
[3] Aesch, S, 260.
[4] F. Stoessl, Aeschylus as a Political Thinker, TAPh, LXXIII, 1952, s. 131-32.
Najbardziej znanym konkurentem Arystofanesa jest Eupolis. Nie jest pewne, kiedy się urodził. Podobnie jak on zaczął karierę na początku wojny peloponeskiej. Jednak nie dożył jej końca, ginąc prawdopodobnie podczas wyprawy sycylijskiej. Jego twórczość jest znana tylko z fragmentów dzieł. Nie zachowało się żadna jego sztuka w całości. Miał wygrać siedem razy. Miał być postrzegany jako jeden z czołowych twórców dramatów i z tej przyczyny jest ważny[1].
Pierwszą znaną sztuką Eupilosa, w której pojawia się tematyka wojny i pokoju są Prosplatejczycy. Wystawiono ich po raz pierwszy w 429 roku. Nie jest pewne czy miało to miejsce na Lenajach czy Dionizjach. Skupia się w niej na problemach związanych z oblężeniem miasta. Szczególnie przebywanie wewnątrz długich murów. Negocjacje dotyczące opuszczenia ich przez część obywateli jest głównym tematem sztuki[2].
W Taksjarchach natomiast ukazuje zniewieścienie wojska broniącego murów. Stratedzy również zajmują się głównie zakupami a nie prowadzeniem wojny. Sztuka ta była pokazana po raz pierwszy w 415 roku na Lenajach lub Dionizjach[3]. Krytykuje prowadzenie wojny peloponeskiej jako zachciankę wodzów, którzy darzą do własnej chwały. Ukazuje Formiona jako marnego wodza, a przeciwnego mu Dionizosa w pozytywnych barwach[4].
Jedynie w tych dwóch sztukach są znane fragmenty dotyczące pokoju. Charakteryzował się bardziej przychylnym stosunkiem do wojny niż Arystofanes. Nie uważał, że należy ją zakończyć jak najszybciej. Ukazywał jednak nadużywanie pozycji Aten w Arche oraz krytykował dowódców, którym zarzucał niekompetencję. Podobnie jak jego konkurent na scenie starał się przedstawić problemy, jakie wiązały się z przesiedleniem ludności do miasta.
[1] M. Heath, Aristophanes and His Rivals, G&R XXXVII, 1990, s. 153-5; J. Rusten, The Four „New Lenaean Victors” of 428-5 B.C. (And the Date of the First Lenaean Comedy) Reconsidered, ZPE CLVII, 2006, s. 25.
[2] PCG 259-267; I. C. Storey, Dating and Re-Dating Eupolis, Phoenix XLIV, 1990, s.14; S. Dworacki, Eupolis i fragmenty jego tragedii, Poznań 1991, s. 84-87.
[3] PCG 268-85; I. C. Storey, op. cit., s. 22-24; Natomiast S. Dworacki, op. cit., s. 88-89 przyjmuje za bardziej prawdopodobną datę przed 427. Ma mieć to związek z rolą stratega Formiona w sztuce. Miał on umrzeć najpóźniej w tym roku.
[4] I. C. Storey, Eupolis, Poet of Old Comedy, Oxford 2003, s. 257-59.