Ewolucja Koine Eirene pozwala nam zauważyć przemiany, jakie zachodziły w porównaniu z poszczególnymi przypadkami jej użycia. Metoda ta miała cechy wyróżniające ją od innych sposobów kończenia konfliktów stosowanych ówcześnie w Grecji. Podstawową był jego uniwersalny zasięg pokrywający całą Helladę. Można to zauważyć zarówno w przypadku Kongresu w Gelai, który objął całą Sycylię jak i wielu późniejszych traktatach z Grecji właściwej. Poprzez to możliwe było zastosowanie tych samych warunków do wielu różnych państw greckich.
Termin konie eirene miał szerokie znaczenie i był często technicznie używany do opisu traktatów, które tylko częściowo spełniały jego warunki1.
Hegemonia
W prawie wszystkich przypadkach próbowano wprowadzić jednego lub dwóch hegemonów, którzy mieli czuwać nad wypełnianiem warunków pokoju. W pokoju Nikiasza były to Ateny i Sparta, a po zakończeniu wojny peloponeskiej tylko drugie z tych państw. Natomiast przez prawie cały IV wieku pozycja ta formalnie należała do Persji, ale faktycznie odpowiadało za nią któreś z państw będące chwilowo najsilniejszym w Grecji. Dopiero Związek Koryncki wprowadził połączenie obu tych funkcji przez Macedonię.
Pojawianie się hegemona w Koine Eirene było wykorzystywane przez państwo mające tą pozycję jak w przypadku Sparty po pokoju Antalkidesa.2 Państwo takie interweniowało w innych polis w przypadku konfliktów w nich, jak Ateny w czasie wojny z trzydziestoma tyranami lub na Chalkidyce w latach osiemdziesiątych IV wieku. Pozycja hegemona była usankcjonowaniem przewagi zwycięzcy w konflikcie. Istnienie dwóch różnych państw sprawujących kontrolę nad wypełnieniem warunków w pierwszej połowie IV wieku było związane z próbą wzmocnienia hegemona. To uznanie Persji za główne państwo gwarantujące pokój w Grecji ukazuje również kluczową rolę, jaką ono posiadało w polityce greckiej3.
Istnienie hegemona jako gwaranta pokoju było główną przyczyną niepowodzeń w utrzymaniu koine eirene. Dopiero Macedonii udało się to z sukcesem dzięki wystarczającej sile militarnej i finansowej.
Sojusze
Kolejnym ważnym aspektem Koine Eirene było zawieranie sojuszu przez państwa dotychczas pozostające w stanie wojny. Ich znaczenie było różne w każdym przypadku. W przypadku pokoju Nikiasza miał on wzmocnić Spartę w jej próbie utrzymania kontroli nad związkiem Peloponeskim.
Późniejsze przypadki zawiązywania sojuszu przy okazji koine eirene miały za zadanie ułatwić jego wcielenie w życie. Jego całkowitym zwieńczeniem był Związek Koryncki w którym wprowadzono bezpośrednie zapisy dotyczące przymierza greckiego wymierzonego w Persję.
Autonomia
Autonomia odgrywała kluczową rolę w greckiej polityce IV wieku4. Widoczne to było również w koine eirene. Traktaty ówczesne, jako jeden z warunków miały autonomia polis. Wiązało się to z nakazem wycofania z miast obcych garnizonów. Jednak samo pojęcie autonomia było interpretowane na korzyść hegemona, który był jej gwarantem. Widać to szczególnie na przykładzie Mantinei po pokoju Antalikdesa. Podobnie było w przypadku wojny Sparty z Olintem głównym powodem, dla którego ona wybuchła była chęć wywalczenia autonomii dla państw greckich5.
Kontrola nad innymi państwami była uznawane za złamanie ich autonomii. Dlatego istnienie Związku Beockiego interpretowano jako naruszenie autonomii. Było to związane z oddaniem przez jego członków swych praw do polityki zewnętrznej. Ponadto państwa te były pod kontrolą ze strony Teb, które były hegemonem związku6. W tej sytuacji Spartanie nie zgadzali się na podpisanie umowy przez Związek Beocki, a chcieli żeby każde z państw osobno tego dokonało. Po zmianie najsilniejszego państwa w Grecji porzucono taką interpretację autonomii.
W przypadku Związku Korynckiego Filip II nie kazał rozwiązywać się związkom. Istnienie również innych związków sojuszniczych nie było przez żadną ze stron uznawane za złamanie autonomii polis. Wiązało się to z dobrowolnością przystępowania do nich. Ponadto w pokoju królewskim zawarto wyjątek oddający kilka wyspiarskich polis Atenom. Wskazuje to na instrumentalne korzystanie z wolności greckiej przy koine eirene.
Strefy wpływów
Część z traktatów zawierała ustalenie stref wpływu najsilniejszych państw greckich. Pierwszą z tych prób był pokój Nikiasza. Aten i Sparta dążyły do wyeliminowania powodów sporów między nimi i ignorowały żądania swoich sojuszników7. Panowanie pierwszych na Morzu Egejskim i drugich na terenie Peloponezu i Grecji środkowej było podyktowane dążeniem do ochrony interesów. Taką politykę próbowano wznowić w latach siedemdziesiątych IV wieku. Ówczesna pozycja Sparty nie pozwalała jej na samowolną hegemonię i Ateny stały się wtedy ich sojusznikiem. Nie próbowali włączyć do projektowanego przez siebie systemu Teb oraz Tesalii, co było powodem jego szybkiego upadku. W późniejszych traktatach odstąpiono od ustalania stref wpływów poszczególnych państw.
Począwszy od pokoju królewskiego pojawiały się sankcje za złamie warunków pokoju. Były one wielokeotnie powtarzane. Główną karą jaka miała dotykać dane państwo było wypowiedzenie wojny przeciw niemu przez inne polis. Zapis ten był sporadycznie stosowany8.
Znaczna część przypadków, w których koine eirene próbowano zastosować była poprzedzona konferencjami pokojowymi. Ich celem było ustalenie warunków przyszłego pokoju. Nie oznaczało to jednak sukcesu, jak wskazywały przykłady negocjacji z 368 i z 365 roku. Szczególnie w drugim przypadku widać, że nie próbowali w nich szukać kompromisu, a jedynie przeforsować stanowisko Teb.
Jedynie kongres w Gelai z 424 roku, pokój Królewski z 386 roku i zebranie w Istmie korynckim z 337 roku, na którym powołano Związek Koryncki zakończyły się sukcesem. Było to związane z brakiem istnienia państw, które były by w stanie obalić warunki traktatu. Różniły się natomiast przebiegiem negocjacji. W Gelai były to niezależne państwa, które prowadziły ze sobą negocjacje. Pokój Antalkidesa był potwierdzeniem pozycji Sparty, która była jednak ograniczona poprzez wsparcie finansowe ze strony Persji i silną pozycję Aten. Natomiast na Istmie musiały w większości zaakceptować warunki przedstawione przez Filipa II.
Różnice pomiędzy przypadkami Koine Eirene
Różnice pomiędzy poszczególnymi przypadkami, w których próbowano zastosować koine eirene były związane nie tylko z konfliktami je poprzedzającymi.
W kilku podobnych momentach stosowano różne formuły w traktatach. Jest to widoczne chociażby w próbie zaprowadzenia pokoju w 392 roku i późniejszym traktacie z 386 roku. Spartanie w pierwszym przypadku próbowali utrzymać pełną kontrolę nad Grecją. Jednak po kilku latach zmienili zdanie i oddali Atenom kilka wysp. Dali im możliwość odzyskania panowania na morzu. Natomiast w kompletnie odmiennych przypadkach pokoju Nikiasza i negocjacji z 371 roku próbowano zastosować te same warunki z autonomią Greków na czele. Nie zważano na zmiany, jakie zaszły w układzie sił na przestrzeni tych lat. Dopiero z traktacie powołującym Związek Koryncki wzmianka o autonomii pojawiła się ponownie.
Koine eirene początkowo nie miało wpływu na ustroje państw będących jego sygnatariuszami. Dopiero negocjacje z 375 zaakcentowały tą sprawę i doprowadziły do wybuchu wojen domowych, chociażby w Megarze. Negatywne skutki wojen domowych na państwa został dostrzeżony przez Macedończyków i dlatego zakazali oni ingerowania w sprawy wewnętrzne poszczególnych poleis9.
Zachowali się w tym przypadku odmiennie od Sparty, która próbowała wykorzystać pokój do zdobycia wpływu na politykę wewnętrzną. Wykorzystywali do tego nakaz zezwolenia na powrót wygnańców do poleis.
Koine eirene nie obejmowało państw niegreckich. Wskazuje to na uznanie innych państw, które brały udział w wojnie za nieistotne. Brakuje informacji o uczestnictwie ludów tubylczych w Kongresie w Gelai10. Również w negocjacjach, jakie prowadzono w latach siedemdziesiątych i sześćdziesiątych brakuje informacji o uczestnictwie państw niegreckich. Mimo dużego znaczenia reprezentanci trackich monarchii nie pojawiali się w nich ani razu.
Spośród wielu traktatów ogólni greckich, które zawarto w okresie klasycznym jedynie kilka z nich przybrało formę Koine Eirene. Za pierwszy z nich należy uznać Pokój Nikiasza. Zastosowano w nim kilka metod, które w późniejszym czasie były standardem w pokojach powszechnych. Było to przede wszystkim istnienie hegemonów oraz rozciągnięcie jego znaczenia na wszystkie państwa greckie. Ponadto wprowadzono sankcje wobec państw, które nie przestrzegały go a Ateny i Sparta zawarły w tym celu sojusz. Kolejnym przypadkiem był pokój Królewski, w którym był już tylko jeden hegemon oraz Persja, jako patron pokoju.
Pozostałe warunki pozostały podobne do wcześniejszych z jedną ważną zmianą, jaką było nadanie państwom greckim autonomii. Pojawienie się tej klauzuli zmieniało charakter pokoju. Włączało wszystkie poleis do traktatu i dawało każdemu z nich podmiotowość11. Traktaty zawierane w latach siedemdziesiątych należy również uznać, jako Koine Eirene, gdyż powtarzały warunki z poprzedniego pokoju. Również pokój z 365 był próbą jego wprowadzenia. Była ona jednak zakończona fiaskiem z powodu dążenia Teb do narzucenia zbyt srogich warunków Sparcie i Atenom.
Następnym traktatem, który najprawdopodobniej był Koine Eirene był pokój z 362. Wskazuje na to jego zasięg, dążenie do rozbrojenia państw oraz brak konfliktów o charakterze ogólnogreckim przez najbliższe kilka lat.
Ostatnim przypadkiem pokoju powszechnego był Związek Koryncki. Ustanowienie hegemona zostało tam uzupełnione o warunki dotyczące wystawiania armii przez członków i zakaz ingerencji w sprawy wewnętrzne. Nie wykluczało to jednak utrzymywania przez Macedonię garnizonów w miastach greckich. Dzięki niemu udało się wprowadzić hegemonię Macedonii i spokój od wojen na terenie Grecji na najbliższe kilkanaście lat z wyjątkiem wojny zakończonej zburzeniem Teb w 335 roku12.
Kongres w Gelei doprowadził do zawarcia traktatu mającego pewne cechy Koine Eirene. Była to powszechność oraz autonomia dla polis greckich. Brakowało sankcji za złamanie warunków traktatu. Fiaskiem zakończyła się próba wprowadzenia Koine Eirene w roku 392. Pokój Filokratesa miał ograniczony zasięg i z tego powodu nie można go uznać za Koine Eirene.
Pokoje powszechne były często dobrowolne. Szczególnie traktaty z lat 70 na to wskazują.13 Pokój królewski i związek koryncki był wyjątkami od tej reguły. Dobrowolność była spowodowana autonomią polis oraz zmiennymi warunkami koine eirene. Często wykluczały one poszczególne państwa.
Pokój powszechny w Grecji okresu klasycznego zmieniał się w każdym przypadku, gdy go stosowano14. Dzięki temu rozszerzał on zakres swojego oddziaływania. Pojawiały się innowacje, z których część, jak autonomia polis okazała się niewiele znaczącym hasłem. Natomiast inne, jak jeden hegemon lub zakaz ingerencji w sprawy wewnętrzne pozostał w traktacie dotyczącym ustanowienia Związku Korynckiego.
Nie można uznawać koine eirene za pierwowzory późniejszych prób definitywnego zakończenia wojen15. Ich podstawy oraz metody za pomocą, których chciano osiągnąć stawiane cele były odmienne. koine eirene nie maiło uzasadnienia boskiego. Ponadto problem autonomii poszczególnych polis miał kluczowe znaczenie w pokoju powszechnym.
1J. Buckler, Philip II, The Greeks, and The King 346-336 B.C., ICS XIX 1994, s. 119-121.
2 V. D. Hanson, Makers of Ancient Strategy: From the Persian Wars to the Fall of Rome, Oxford 2010, s. 71.
3 B. Bravo, M. Węcławski, E. Wipszycka, A. Wolicki, op. cit., s. 290-291.
4D. J. Mosley, Diplomacy and Disunion in Ancient Greece, Phoenix XXV, 1971, s.327; D. Brodka, J. Janik, S. Sprawski,Freedom and its limits in the Ancient World: proceedings of a colloquium held at the Jagiellonian University, Kraków September 2003, Kraków 2003, s. 17; L. Canfora, Una riflessione sulla Koine Eirene e la prolusione di Andarlo Momigliano, QS XXXII, 1990, s. 34-36.
5Xen., op. cit., V 2 19.
6M. H. Hansen, A Typology of Dependent Poleis [w:] Yet More Studies in the Ancient Greek Polis, Stuttgart 1997, s. 30-31.
7D. Kagan, Corinthian Diplomacy after the Peace of Nicias, AJPh, LXXXI, 1960, s. 291-292.
8 M. Jehne, op. cit., s. 40-41, 105-07.
9IG II2 236.
10Th, IV 58-64.
11T. T. B. Ryder, Koine Eirene, London 1965, s. 1.
12 Arrian, V 9.
13 P. J. Rhodes, Historia Grecji: okres klasyczny 478-323 p.n.e., Kraków 2009, s. 231-32.
14 T. T. B. Ryder, op. cit., 119-121.
15 T. T. B. Ryder, op. cit., 118-119.
Więcej na temat Koine Eirene poniżej.