W którym dramacie ukazano Kleona?
Correct!
Wrong!
Kategoria: dramatopisarze
W jakim dziele ukazano zniewieścienie armii?
Correct!
Wrong!
W sztukach tych widać często negatywny stosunek autorów do wojny. Ukazywali ją jako sprawcę nieszczęść. Miała przynosić oprócz śmierci, głód i problemy społeczne. Konflikt zbrojny miał wpływ na postawy etyczne obywateli. Dochodziło do łamania praw boskich. Wiązało się to z wybuchem waśni wewnętrznych.
Krytyka wojny była o wiele częstsza niż próba wykazania, że pokój jest lepszym rozwiązaniem. Jedynie Eurypides i Arystofanes próbowali tego dokonać. Ukazywali oni go jako czas spokoju. Odnosili się do konkretnych sytuacji z wojny peloponeskiej. Pojawiają się zapisy w układach podobne do Pokoju Nikiasza lub innych traktatów. Wskazuje na to zawarcie pokoju trzydziestoletniego w Archanejczykach czy sojuszu pomiędzy Atenami i Argos w Błagalnicach. Postanowienia takie miały według autorów być podstawą trwałego pokoju. Wskazywali również na cele, jakie mogły mieć te warunki pokojów. Ponadto przeniesienie tych klauzul do dramatów miało uwiarygodnić wydarzenia, jakie się toczyły.
Autorzy pokazywali swoje jednoznacznie poglądy na temat polityki prowadzone przez poszczególne osoby. Szczególnie negatywnie był ukazywany Kleon przez Aristofanesa. Było to związane z jego postawą wobec wojny. Za jego sprawą nie doszło do zawarcia pokoju po bitwie na Skafertii. Są wskazywanie również poszczególne grupy społeczne, którym zależy na kontynuowaniu wojny. Mają to być rzemieślnicy produkujący broń. Pojedyncze głosy ukazujące wojnę w pozytywnym świetle miały miejsce sporadycznie. Pojawiają się tylko u Eupilosa. Nie można ustalić, jaki był ich pełny kontekst, gdyż jego sztuki zachowały się tylko we fragmentach.
Odniesienia do warunków życia w czasie oblężenia podczas wojny archimadyjskiej są często widoczne. Jest to chociażby zakaz handlu z Megarą czy przebywanie w mieście tylko starców, dzieci i kobiet. Są również nawiązania do potrzeby przeniesienia się ze wsi w obręb długich murów ateńskich. Wszystkie te fragmenty miały ukazywać potrzebę zakończenia wojny z powodu tych niedogodności. Były one w szczególności skierowane do osób, które przed wojną nie mieszkały w samym mieście.
Zwycięstwa poszczególnych sztuk w Dionizjach i Lenajach pozwalają na przyjrzenie się nastrojom społeczeństwa. Wskazują one na pojawiającą się w czasie wojny archimadyjskiej niechęć do wojny. Było to spowodowane problemami, jakie wynikały z życia w oblężonym mieście. Nie ma w tych sztukach jednak odniesień do zarazy, jaka dotknęła Ateny w początkowych latach wojny. Możliwe, że autorzy pominęli ten temat z powodu cierpienia, jakie mogli odczuwać wciąż po niej Ateńczycy. Pojawiają się natomiast wzmianki o nieudanych wyprawach wojennych. Najbardziej widoczną jest inwazja na Beocję zakończona klęską pod Delion. Była ona porównywana przez Eurypidesa do wojen, jakie toczyli potomkowie Edypa o panowanie nad Tebami. Również stasis były dla autorów tematem do dyskusji. Potępiano je głównie jako zagrożenie dla stabilności państwa w obliczu zagrożeń zewnętrznych.
Autorzy podawali krytyce istnienia imperium ateńskiego. Sojusznicy są najczęściej biernymi świadkami wydarzeń. Sporadycznie widać, że urzędnicy ateńscy mieli być nieobiektywni wobec polis Arche. Wojna rozgrywa się głównie między Spartą a Atenami. Inne państwa odgrywają drugorzędną rolę. Traktaty pokojowe są pomiędzy dwiema polis i pozostałe państwa mogą, co najwyżej do nich dołączyć. Nie ma próby ukazania układu, który by obejmował wszystkie poleis Grecji. U żadnego z autorów nie ma uznania państw barbarzyńskich za stronę pokoju. Ludy te pojawią się sporadycznie jak posłowie perscy. Nie odgrywają w sztukach istotnej roli.
Wojna jest ukazana jako krwawy konflikt, który zagraża istnieniu państwa, głównie poprzez swoje okrucieństwo. Szczególnie upadek miasta miał mieć straszne konsekwencje dla jego mieszkańców. Ma miejsce wtedy masakra mieszkańców, a samo państwo traci niezależność. Wojna wtedy jest zagrożeniem nie tylko dla dobrobytu poszczególnych osób, ale również dla istnienia polis.
Więcej o Wojnie Peloponeskiej poniżej.
W Dzieciach Heraklesa Eurypides przedstawił zwyczaje związane z wojną. Kluczową kwestią jest wojna pomiędzy poszczególnymi polis w obronie danego porządku prawnego. Władca Myken Eurystej żąda wydania mu dzieci Heraklesa, znajdujących się pod opieką króla Aten. Ten, odmawia, gdyż byłoby to pogwałcenie praw boskich – dzieci, bowiem schroniły się w świątyni Zeusa. Z drugiej strony, musi on przede wszystkim patrzeć na dobro swojego ludu, dla którego ważniejsze jest zachowanie pokoju:
Χορός
[…]
θεῶν ἱκτῆρας ἀλάτας
καὶ ἐμᾶς χθονὸς ἀντομένους ξένος ὢν βιαίως
ἕλκεις, οὐ βασιλεῦσιν εἴ-
ξας, οὐκ ἄλλο δίκαιον εἰ-
πών: ποῦ ταῦτα καλῶς ἂν εἴ-
εἰρήνα μὲν ἐμοί γ᾽ ἀρέ-
σκει: σοὶ δ᾽, ὦ κακόφρων ἄναξ, [1]
Jednakże po przemowie Iolaosa opiekującego się dziećmi władca Demofon zmienia zdanie. Gdyby, bowiem złamał boskie prawo, wówczas dzieci Heraklesa nigdzie nie mogłyby się czuć bezpiecznie. Natomiast Ateny straciłyby swoją pozycję gwaranta prawa. Wybucha wojna, której wynik według wyroczni zależy od złożenia ofiary przez Ateńczyków. Po jej złożeniu wygrywają bitwę. Zwycięską wiadomość przynosi sługa:
Ἄγγελος
δέσποινα, μύθους σοί τε συντομωτάτους:
κλύειν ἐμοί τε τῷδε καλλίστους φέρω:
νικῶμεν ἐχθροὺς καὶ τροπαῖ᾽ ἱδρύεται
παντευχίαν ἔχοντα πολεμίων σέθεν.
Ἀλκμήνη
ὦ φίλταθ᾽, ἥδε σ᾽ ἡμέρα διώλβισεν:
ἠλευθέρωσαι τοῖσδε τοῖς ἀγγέλμασιν.[2]
Władca Myken dostaje się do niewoli i przyprowadzony przed oblicze matki Heraklesa – Alkmeny. Eurypides opisuje tu kolejny zwyczaj związany z wojną. Pojmanych jeńców nie wolno skazywać na śmierć:
Ἀλκμήνη
τί δὴ τόδ᾽; ἐχθροὺς τοισίδ᾽ οὐ καλὸν κτανεῖν;
Θεράπων
οὐχ ὅντιν᾽ ἄν γε ζῶνθ᾽ ἕλωσιν ἐν μάχῃ. [3]
Tragedia ta została wystawiona w roku 430, a więc tuż po rozpoczęciu się wojny peloponeskiej. Eurypides jednak ukazuje wojnę oczami obywateli – wówczas niesie ona jedynie zniszczenie. W rzeczywistości najazdy, które zdążyły już dotknąć Attykę przyniosły zniszczenia odczuwalne przez społeczeństwo[4]. Stąd tak silnie akcentowana jest wola ludu oraz pragnienie do zachowania pokoju. Demofon i Eurystes nie mieli tak naprawdę powodów do walczenia przeciwko sobie. Przyczyna zewnętrzna sprawią jednak, iż stanęli do walki[5].
Innym poruszonym zagadnieniem jest wpływ konfliktu zewnętrznego na relacje między poddanymi. Demofon zdaje sobie sprawę, iż w obliczu zagrożenia nie zawsze dochodzi do zjednoczenie ludności. Obawia się również wybuchu stasis:
τῶν μὲν λεγόντων ὡς δίκαιον ἦν ξένοις
ἱκέταις ἀρήγειν, τῶν δὲ μωρίαν ἐμοῦ
κατηγορούντων: εἰ δὲ δὴ δράσω τόδε,
οἰκεῖος ἤδη πόλεμος ἐξαρτύεται.
ταῦτ᾽ οὖν ὅρα σὺ καὶ συνεξεύρισχ᾽ ὅπως
αὐτοί τε σωθήσεσθε καὶ πέδον τόδε,
κἀγὼ πολίταις μὴ διαβληθήσομαι..[6]
Pokój natomiast ma być stanem, w którym możliwe jest spokojne życie. Zakończenie wojny jest krwawe i wiąże się z egzekucjami. Nie ma litości dla pokonanych. Ukazanie wojny w ten sposób może być wyrazem poparcia dla ostrego traktowania sojuszników Aten.
Dzieci Heraklesa można utożsamiać z wygnańcami z Attyki. Podobnie jak oni są zmuszeni do tułania się między jednym miejscem a drugim. Wojna pozostawi ich na łasce innych osób. Z tego też powodu początkowo król Aten chciał przepędzić potomków Heraklesa. Próbował w ten sposób uniknąć wojny. Podobnie wysłano uchodźców z wiejskich terenów Attyki do kleruchii, aby zmniejszyć tłok między murami Aten.
W Błagalnicach natomiast wojna jest ukazana jako nędzą. Sztuka zaczyna się od modlitwy za poległych synów. Ukazana jest rozpacz po śmierci w walce dzieci[7]. Jest to zła śmierć, którą każdy chciałby odwrócić[8]. Następnie akcja skupia się na próbie pochowania zabitych na wojnie z Tebami. Na koniec Atena ogłasza, że nie będzie wojny pomiędzy Argos i Atenami. Tekst traktatu pokojowego między nimi został wyryty w kamiennej tablicy. Oba państwa zgodziły się zniszczyć Teby. Miało to nastąpić w bliżej nieokreślonej przyszłości[9].
W sztuce Eurypides ukazuje wpływ wojny na społeczeństwo. Niszczy je ona i doprowadza do upadku więzi społecznych. Widoczny jest również podział klasowy w podejściu do wojny i demokracji. Ukazuje Tezeusza jako żarliwego demokratę. Broni on ustroju ateńskiego. Pozwala on realizować się bogatym jak i biednym. Za podstawowe wartości w Atenach uznaje wolność do wypowiedzi i isonomię wobec prawa. Odrzuca pochwałę jedynowładztwa wyrażoną przez posła tebańskiego[10].
Obie strony porozumiewają się mimo trudności i zawierają porozumienie przeciwko trzeciej stronie konfliktu. Formalny sojusz, jaki zawierają jest wzorowany na pokoju Nikiasza. Również w nim skonfliktowane dotychczas państwa przezwyciężają trudności i tworzą przymierze.
[1] Eur, Heraclid, 364-70.
[2] Eur, Heraclid, 784-89; J. A. Spranger,The Political Element in the Heracleidae of Euripides CQ XIX, 1925, s.120-21.
[3] Eur, Heraclid, 965-66.
[4] J. A. Spranger, op. cit. s. 125-26.
[5] J. A. Spranger, op. cit., s. 122-23.
[6] Eur, Heraclid, 406-413; P. Burian, Euripides’ Heraclidae: An Interpretation, CPh LXXII, s. 7-8.
[7] Eur, Supp, 42-86; Sztuka ta ma wymowę jawnie antymilitarystyczną według A. N. Michelini, Political Themes in Euripides’ Suppliants, AJPh CXV, 1994, s. 238-39.
[8] Eur, Supp, 1182-89.
[9] Eur, Supp, 1165-95; J. W. Fitton, The Suppliant Women and the Herakleidai of Euripides: I. The Suppliant Women, Hermes LXXXIX, 1961, s. 442.
[10] A. N. Michelini, op. cit., s. 227-29; W. Wróblewski, Rozwój idei społeczeństwa obywatelskiego w wieku VI i V przed Chrystusem, Toruń 2004, s. 117-119.
W tragedii Siedmiu przeciw Tebom wystawionej w roku 467 ukazano mityczną wojnę, jaką miały stoczyć Teby. W początkowej części widzimy przygotowania do obrony miasta. Kobiety tworzące chór obawiają się upadku miasta – jego złupienia oraz rzezi:
Χορός
μήποτ᾽ ἐμὸν κατ᾽ αἰῶνα λίποι θεῶν
ἅδε πανάγυρις, μηδ᾽ ἐπίδοιμι τάνδ᾽
ἀστυδρομουμέναν πόλιν καὶ στράτευμ᾽
ἁπτόμενον πυρὶ δαΐῳ.
[…]
διὰ θεῶν πόλιν νεμόμεθ᾽ ἀδάματον,
δυσμενέων δ᾽ ὄχλον πύργος ἀποστέγει.
τίς τάδε νέμεσις στυγεῖ; [1]
Atak na miasto został odparty, jednakże śmierć poniósł jego władca – Eteokles zginął w bratobójczym pojedynku z Polinejkesem.
W tragedii tej ukazano grozę, jaka wiązała się z atakiem na miasto. Szturm na nie skupia się na bramach. Upadek miasta przedstawiono szczegółowo, jeśli chodzi o jego losy. Kobiety tworzące chór w swojej pieśni ukazują zniszczenie miasta w wielu wymiarach. Miało zostać doszczętnie złupione i spalone. Mężczyźni mieli zostać zabici, a kobiety i dzieci sprzedane w niewolę. Obawiają się również gwałtów, które mają się z tym wiązać.[2] Ukazuje również potrzebę zjednoczenia się w obliczu wojny. Władca, Eteokles zdaje sobie sprawę, iż w takiej krytycznej sytuacji panika bardzo łatwo rozprzestrzenia się. Bez utrzymania jedności wśród mieszkańców i woli walki nie możliwa jest skuteczna obrona miasta:
τοιαῦτ᾽ ἐπεύχου μὴ φιλοστόνως θεοῖς,
μηδ᾽ ἐν ματαίοις κἀγρίοις ποιφύγμασιν:
οὐ γάρ τι μᾶλλον μὴ φύγῃς τὸ μόρσιμον. [3]
Ajschylos w swojej sztuce porusza jedną z ważniejszych kwestii odnoszących się do ówczesnych greckich polis. Częste zmiany władców sprawiały, iż istotne były relacje między rządzącymi a opozycją. W Siedmiu przeciwko Tebom Eteokles utrzymuje władzę, gdyż wcześniej pogwałcił panujące prawa i wyrzucił z państwa swojego brata. Pojawia się pytanie czy Polinejkes jest uprawniony do odzyskania władzy, nawet, jeżeli odbędzie się to siłą przy użyciu obcych wojsk? Ajschylos nie widzi tu jednego prostego rozwiązania problemu, nie wskazuje po czyjej stronie stoi racja. Może być to odniesienie do ostracyzmu i sporów politycznych, jakie się z nim wiązały[4].
[1] Aesch, S, 219-22, 33-35.
[2] Aesch, S, 289-334; W ten sposób Ajschylos chce ukazać okrucieństwo wojny, która niesie ze sobą tylko zniszczenie; R. R. Chodakowski, Ajschylos i jego tragedie, Lublin 1994, s. 78-80.
[3] Aesch, S, 260.
[4] F. Stoessl, Aeschylus as a Political Thinker, TAPh, LXXIII, 1952, s. 131-32.
Najbardziej znanym konkurentem Arystofanesa jest Eupolis. Nie jest pewne, kiedy się urodził. Podobnie jak on zaczął karierę na początku wojny peloponeskiej. Jednak nie dożył jej końca, ginąc prawdopodobnie podczas wyprawy sycylijskiej. Jego twórczość jest znana tylko z fragmentów dzieł. Nie zachowało się żadna jego sztuka w całości. Miał wygrać siedem razy. Miał być postrzegany jako jeden z czołowych twórców dramatów i z tej przyczyny jest ważny[1].
Pierwszą znaną sztuką Eupilosa, w której pojawia się tematyka wojny i pokoju są Prosplatejczycy. Wystawiono ich po raz pierwszy w 429 roku. Nie jest pewne czy miało to miejsce na Lenajach czy Dionizjach. Skupia się w niej na problemach związanych z oblężeniem miasta. Szczególnie przebywanie wewnątrz długich murów. Negocjacje dotyczące opuszczenia ich przez część obywateli jest głównym tematem sztuki[2].
W Taksjarchach natomiast ukazuje zniewieścienie wojska broniącego murów. Stratedzy również zajmują się głównie zakupami a nie prowadzeniem wojny. Sztuka ta była pokazana po raz pierwszy w 415 roku na Lenajach lub Dionizjach[3]. Krytykuje prowadzenie wojny peloponeskiej jako zachciankę wodzów, którzy darzą do własnej chwały. Ukazuje Formiona jako marnego wodza, a przeciwnego mu Dionizosa w pozytywnych barwach[4].
Jedynie w tych dwóch sztukach są znane fragmenty dotyczące pokoju. Charakteryzował się bardziej przychylnym stosunkiem do wojny niż Arystofanes. Nie uważał, że należy ją zakończyć jak najszybciej. Ukazywał jednak nadużywanie pozycji Aten w Arche oraz krytykował dowódców, którym zarzucał niekompetencję. Podobnie jak jego konkurent na scenie starał się przedstawić problemy, jakie wiązały się z przesiedleniem ludności do miasta.
[1] M. Heath, Aristophanes and His Rivals, G&R XXXVII, 1990, s. 153-5; J. Rusten, The Four “New Lenaean Victors” of 428-5 B.C. (And the Date of the First Lenaean Comedy) Reconsidered, ZPE CLVII, 2006, s. 25.
[2] PCG 259-267; I. C. Storey, Dating and Re-Dating Eupolis, Phoenix XLIV, 1990, s.14; S. Dworacki, Eupolis i fragmenty jego tragedii, Poznań 1991, s. 84-87.
[3] PCG 268-85; I. C. Storey, op. cit., s. 22-24; Natomiast S. Dworacki, op. cit., s. 88-89 przyjmuje za bardziej prawdopodobną datę przed 427. Ma mieć to związek z rolą stratega Formiona w sztuce. Miał on umrzeć najpóźniej w tym roku.
[4] I. C. Storey, Eupolis, Poet of Old Comedy, Oxford 2003, s. 257-59.
W Lizystracie wystawionej w 411 roku przez Arystofanesa odniósł się do wydarzeń po pokoju Nikiasza – wznowieniu działań wojennych i klęsce ateńskiej na Sycylii. Także i w tym dziele głównym zagadnieniem jest pokój i negocjacje mające do niego doprowadzić. Przedłużające się działania wojenne sprawiały, iż mężczyźni bardzo rzadko bywali w domach. Ich żonom nie podobała się ta sytuacja. Mając na celu doprowadzenie do pokoju zawiązały przeciwko mężczyznom intrygę. Główna bohaterka Lizystrata przekonała swoje towarzyszki, aby odmawiały swoim mężom uprawiania seksu aż do momentu zakończenia wojny. Ponadto postanowiły, że muszą przejąć władzę w mieście zdobywając Akropol[1]. Odcięły w ten sposób również mężczyzn od środków finansowych.
Πρόβουλος
καὶ μὴν αὐτῶν τοῦτ᾽ ἐπιθυμῶ νὴ τὸν Δία πρῶτα πυθέσθαι,
ὅ τι βουλόμεναι τὴν πόλιν ἡμῶν ἀπεκλῄσατε τοῖσι μοχλοῖσιν.
Λυσιστράτη
ἵνα τἀργύριον σῶν παρέχοιμεν καὶ μὴ πολεμοῖτε δι᾽ αὐτό.
Πρόβουλος
διὰ τἀργύριον πολεμοῦμεν γάρ;
Λυσιστράτη
καὶ τἄλλα γε πάντ᾽ ἐκυκήθη.
ἵνα γὰρ Πείσανδρος ἔχοι κλέπτειν χοἰ ταῖς ἀρχαῖς ἐπέχοντες,
ἀεί τινα κορκορυγὴν ἐκύκων. οἱ δ᾽ οὖν τοῦδ᾽ οὕνεκα δρώντων
ὅ τι βούλονται: τὸ γὰρ ἀργύριον τοῦτ᾽ οὐκέτι μὴ καθέλωσιν. .[2]
Swoje przymierze przypieczętowały przysięgą oraz złożeniem ofiary. Powołały się następnie na współpracę, jaką podjęły rożne państwa Hellady w czasie wojen perskich.
λαβοῦσα δ᾽ ὑμᾶς λοιδορῆσαι βούλομαι
κοινῇ δικαίως, οἳ μιᾶς ἐκ χέρνιβος
βωμοὺς περιρραίνοντες ὥσπερ ξυγγενεῖς
Ὀλυμπίασιν, ἐν Πύλαις, Πυθοῖ （πόσους
εἴποιμ᾽ ἂν ἄλλους, εἴ με μηκύνειν δέοι;）
ἐχθρῶν παρόντων βαρβάρων στρατεύματι
Ἕλληνας ἄνδρας καὶ πόλεις ἀπόλλυτε. [3]
Sparta i Ateny uzgodniły następnie warunki traktatu pokojowego w myśl, którego wymienili się terytoriami. Również sojusznicy mogli do niego przystąpić. Dzięki temu skończył się strajk[4].
W sztuce tej można zauważyć zmęczenie trwającym dwadzieścia lat konfliktem[5]. Zarówno kobiety z Aten jak i innych państw Grecji miały dążyć do jego zakończenia. Udało im się porozumieć mimo różnic, jakie początkowo pojawiają się między nimi. Są one związane głównie z brakiem zaufania spowodowanym przez wojnę. Sam konflikt miał wybuchnąć z powodu pieniędzy[6].
Szczególnie interesujący wydaje się być sposób, w jaki u Arystofanesa przedstawiono funkcjonowanie Aten w czasie wojny. Pod nieobecność mężczyzn kobiety zaczynają tworzyć alternatywne struktury państwa. Powstaje zgromadzenie kobiet i formacje wojskowe, których zadaniem jest utrzymanie kontroli nad Akropolem. Jest to najlepiej widoczne przy rytuale złożenia ofiary po zawarciu przymierza między kobietami[7]. Przysięga, jaka później nastąpiła była również nawiązaniem do układów sojuszniczych zawieranych między państwami. Są one w ten sposób sparodiowane. Również zakończenie strajku za pomocą sympozjonu jest nawiązaniem do zwyczajów związanych z zawieraniem traktatów[8]. Ponadto przywołanie bogów na świadków układu przez obie strony jest parodią zwyczajowych praktyk. Obie strony wzywają Atenę na świadka porozumienia. Jest to próba dodania znaczenia bogini Atenie przez Arystofanesa[9].
Zakończenie wojny jest wzorowane na pokoju Nikiasza. Także i tutaj głównymi punktami była wycofanie się obu stron z terytoriów, które druga uważała za swoje. Niewykonanie tych warunków dało podstawę do zerwania pokoju. Również zaoferowanie sojusznikom możliwości przyłączenia się jest odniesieniem do tego traktatu[10].
Kobiety są ukazane jako grupa, której zależy na dobru miasta. Muszą tego dokonać, gdyż mężczyźni prowadzą państwo do upadku. Jest to ukazane najlepiej poprzez przeciwstawienie sobie dwóch półchórów. Kobieca grupa oblewa mężczyzn wodą, aby poświęcaniem poszczególnych osób uratować Ateny[11].
W komedii Pokój Trytajos postanowił wyruszyć do Zeusa i zapytać go, dlaczego nie zakończył wojny między Grekami[12]. Bogowie oddali Grecję bogu wojny a sami opuścili Olimp. Bogini Pokoju została zamknięta w jaskini głazem[13]. Śmierć Kleona i Barzydasa została ukazana, jako główna przyczyna zakończenia wojny[14]. Następnie dzięki przekupieniu Hermesa Tyrtajos mógł uwolnić boginię Pokoju[15]. Pokazano następnie różnice w zarabianiu na wojnie i pokoju między różnymi rzemieślnikami[16]. Przypomniano, że odrzucono porozumienia trzykrotnie w tym raz po Pylos. Największym zagrożeniem dla pokoju jest Hyperbylos tak jak wcześniej był Kleon[17], ponieważ postrzegał on pokój, jako zagrożenie dla swojej władzy. Jednak lud chciał pokoju i przepędził Hyperbolosa[18]. Następnie postanowiono ustanowić ofiarę na cześć pokoju i zaczęto przygotowania do złożenia jej[19].
W sztuce tej są bezpośrednie nawiązania do Pokoju Nikiasza. Sztuka została wystawiona w roku 421. Zaraz przed zawarciem traktatu kończącego wojnę archimadyjską. Widać wskazanie przez Arystofanesa na Kleona i Barzydasa, jako głównych sprawców przeciągania się wojny. Przypomina udział Kleona w odrzucaniu propozycji zakończenia walk składanych przez Spartan. Uznaje za główną przyczynę wojny ambicje osobiste kilku polityków[20].
Uwięzienie bogini Pokoju jest zniewoleniem Grecji przez wojnę. Grecy mają cierpieć poprzez konflikt zbrojny. Większość ludzi chce jej zakończenia. Działania bogów są odniesieniem do polityki prowadzonej przez przywódców Aten i Sparty. Mają oni nie dostrzegać niedoli, jaka wiąże się z wojną. Nie są zainteresowani jej zakończeniem.
Tym, co ma utrudniać osiągnięcie pokoju są sprzeczne interesy poszczególnych polis. U Arystofanesa ukazano to w scenie uwolnienia bogini Pokoju. Każde z państw próbuje zdobyć jak najwięcej na wojnie. Z tego powodu opóźniają jej zakończenie[21].
Widać u Arystofanesa iż za nowe zagrożenie dla pokoju uznaje Hyperbolasa. Jego wygnanie ma pozwolić na zlikwidowanie tego niebezpieczeństwa. Sama ofiara, jaką złożono po traktacie jest wzorowana na zawieraniu umów między państwami greckimi. Sztuka jest usiłowaniem wyrażenia radości z powodu bliskiego zakończenia wojny i nadziei, że pokój będzie trwały. Była to próba wywarcia nacisku na polityków prowadzących negocjacje pokojowe.
Wskazane są również główne grupy społeczne, które zarabiały na wojnie. Miały one przeciwdziałać próbom jej zakończenia. Za głównych zwolenników uznaje producentów uzbrojenia. Wielu innych rzemieślników ma być jednak zadowolonych z zakończenia wojny. Podobnie jak rolnicy i kupcy.
[1] Zajęcie Akropolu miało być nawiązaniem do jego obrony podczas wojen perskich. Poświęcenie kobiet jest czynem heroicznym o równie dużej wadze; Ch. A. Faraone, Salvation and Female Heroics in the Parodos of Aristophanes’ Lysistrata, JHS CXVII, 1997, s. 57-58.
[2] Aristoph, Lys 486-493.
[3] Aristoph, Lys., 1128-34.
[4] Aristoph, Lys., 1174-88.
[5] H. D. Westlake, The “Lysistrata” and the War, Phoenix XXXIV, 1980, s. 41-42.
[6] M. Dillon, Lysistrata as a Post-Dekeleian Peace Play, TAPhA CXVI, 1987, s. 103.
[7] Język, jakiego używają przy ofierze wskazuje, że chcą zabić zwierzę. Jednak tego nie robią; J. Fletcher, Performing Oaths in Classical Greek Drama, Cambridge 2011, s. 225-28.
[8] Główną różnicą między faktycznymi sojuszami a tym mogło być winno wypite przy jej okazji. Było to bardziej reguła przy zawieraniu pokojów. Wskazuje na to A. M. Bowie, Thinking with Drinking: Wine and the Symposium in Aristophanes, JHS CXVII, 1997, s. 13.
[9] C. A. Anderson, Athena and Sparta at the Ending of Lysistrata, CJ CVII, 2012, s.145.
[10] H. D. Westlake, op. cit., s. 44-45; Wykorzystanie kobiet w ma ukazać znaczenie pokoju; J. Fletcher, op. cit., s. 238-40.
[11] C., A., Faraone, op.cit., s. 58-59.
[12] Aristoph, Pax, 93-105.
[13] Ibidem, 204-26.
[14] Ibidem, 268-88.
[15] Ibidem. 400-425.
[16] Ibidem, 444-451, 545-56.
[17] Ibidem, 664-684.
[18] Ibidem, 910-921.
[19] Ibidem, 939-955.
[20] A. W. Gomme, Aristophanes and Politics, CR LII, 1938, s. 101; K. J. Reckford, „Let them eat cakes” – Three food notes to Aristophanes Peace [w:] Arktouros: Hellenic Studies Presented to Bernard M. W. Knox on the Occasion of His 65th Birthday, New York 1979, s. 190-93.
[21] Aristoph, Pax, 469-483.
Sztuki Arystofanesa bardzo często podejmowały zagadnienia wojny i pokoju. Poza samym ukazaniem konkretnych wydarzeń odczytać w nich można poglądy autora na kwestie polityczne. Z punktu widzenia tej pracy najciekawsze są: Archanejczycy, Pokój, Ptaki oraz Lizystrada.
Pierwszą sztuką, w której Arystofanes przedstawił dążenia do pokoju byli Archanejczycy. Główny bohater Dikajopolis – postać fikcyjna – który w wyniku wojny stracił swoje gospodarstwo, stara się doprowadzić do zakończenia walk. Sztuka rozpoczyna się od posiedzenia eklezji ateńskiej, na której pojawiają się posłowie z Persji. Okazuje się, że Ateńczycy nie uzyskali wsparcia finansowego w swojej wojnie przeciwko Sparcie. Następnie przybywa poselstwo ze Sparty w celu zawarcia pokoju. Także i ta misja kończy się niepowodzeniem. W tym momencie Dikajopolis wkracza do akcji, starając się w pierwszym rzędzie zapewnić pokój swoim prywatnym ziemiom.
Opisując negocjacje ze Spartanami, Arystofanes daje wyraz swoim poglądom na temat pokoju. Jego zdaniem rozmowy mające na celu uzyskanie krótkotrwałego pokoju, w rzeczywistości były wstępem do kolejnych konfliktów. W rozmowie Dikajopolisa z Amfitheonem mamy ukazane trzy rodzaje pokojów różniące się między sobą długością trwania:
Δικαιόπολις
οἱ δ᾽ οὖν βοώντων: ἀλλὰ τὰς σπονδὰς φέρεις;
Ἀμφίθεος
ἔγωγέ φημι, τρία γε ταυτὶ γεύματα.
αὗται μέν εἰσι πεντέτεις. γεῦσαι λαβών.
Δικαιόπολις
αἰβοῖ.
Ἀμφίθεος
τί ἔστιν;
Δικαιόπολις
οὐκ ἀρέσκουσίν μ᾽ ὅτι
ὄζουσι πίττης καὶ παρασκευῆς νεῶν..[1]
Pokój pięcioletni jest w rzeczywistości jedynie tymczasowym wstrzymaniem walk. Służy przygotowaniu do nowej wojny. Pokój dziesięcioletni oparty jest na nietrwałych sojuszach pomiędzy państwami:
Ἀμφίθεος
σὺ δ᾽ ἀλλὰ τασδὶ τὰς δεκέτεις γεῦσαι λαβών.
Δικαιόπολις
ὄζουσι χαὖται πρέσβεων ἐς τὰς πόλεις
ὀξύτατον ὥσπερ διατριβῆς τῶν ξυμμάχων.[2]
Pokój trzydziestoletni zapewnia możliwość harmonijnego rozwoju państwom ich obywatelom, bez ciągłego zagrożenia konfliktem:
Ἀμφίθεος
ἀλλ᾽ αὑταιὶ σπονδαὶ τριακοντούτιδες
κατὰ γῆν τε καὶ θάλατταν.
Δικαιόπολις
ὦ Διονύσια,
αὗται μὲν ὄζουσ᾽ ἀμβροσίας καὶ νέκταρος
καὶ μὴ ‘πιτηρεῖν σιτί᾽ ἡμερῶν τριῶν,
κἀν τῷ στόματι λέγουσι, βαῖν᾽ ὅπῃ θέλεις.
ταύτας δέχομαι καὶ σπένδομαι κἀκπίομαι,
χαίρειν κελεύων πολλὰ τοὺς Ἀχαρνέας.
ἐγὼ δὲ πολέμου καὶ κακῶν ἀπαλλαγεὶς
ἄξω τὰ κατ᾽ ἀγροὺς εἰσιὼν Διονύσια.[3]
Dikajopolis kupuje go za osiem drachm. Obie strony konfliktu ukazane są jako odpowiedzialne za wybuch wojny oraz zniszczenia w Attyce[4]. Ważne miejsce w narracji zajmuje Megara i dekret o zakazie handlu, jaki Ateny nałożyły na nią. Było to jedna z bezpośrednich przyczyn wybuchu wojny:
ἐντεῦθεν οἱ Μεγαρῆς, ὅτε δὴ ‘πείνων βάδην,
Λακεδαιμονίων ἐδέοντο τὸ ψήφισμ᾽ ὅπως
μεταστραφείη τὸ διὰ τὰς λαικαστρίας:
κοὐκ ἠθέλομεν ἡμεῖς δεομένων πολλάκις.
κἀντεῦθεν ἤδη πάταγος ἦν τῶν ἀσπίδων.
ἐρεῖ τις, οὐ χρῆν: ἀλλὰ τί ἐχρῆν, εἴπατε. [5]
Arystofanes w bardzo ostry sposób wypowiada się o żołnierzach idących na dalekie wyprawy dla wysokiego żołdu. Z powodu w samych Atenach w czasie konfliktu nie było żadnych młodych. Do obrony miasta zostali tylko starcy:
ὁρῶν πολιοὺς μὲν ἄνδρας ἐν ταῖς τάξεσιν,
νεανίας δ᾽ οἵους σὺ διαδεδρακότας,
τοὺς μὲν ἐπὶ Θρᾴκης μισθοφοροῦντας τρεῖς δραχμάς,
Τεισαμενοφαινίππους Πανουργιππαρχίδας, [6]
Z tego też powodu lud poparł układ pokojowy. Tekst traktatu został spisany na steli postawionej w widocznym miejscu nowego rynku[7]. Głównym skutkiem porozumienia, jakie zawarł Dikajopolis jest ustanowienie terenu, gdzie wymiana handlowa jest możliwa bez ograniczeń.
Sztuka została wystawiona w roku 425. Wojna archimadyjska trwała wtedy od sześciu lat. Pokazane zostały tutaj problemy, jakie dotykały posiadaczy ziemskich. W wyniku działań wojennych ponosili oni wysokie straty finansowe i w konsekwencji zmuszeni byli opuszczenia swoich gospodarstw oraz przeniesienia się do miasta[8]. Stąd dążyli oni do zakończenia wojny i przywrócenia możliwości handlu z innymi państwami. Arystofanes obwinia w tym miejscu za zniszczenia zarówno ich bezpośrednich sprawców, czyli Spartan jak i ateńskich polityków, którzy nie chcieli zakończyć wojny. Pośrednio atakowany jest w ten sposób Perykles[9].
Dikajopolis w Archanejczykach jest uosobieniem typowego Ateńczyka. Bierze aktywny udział w eklezji, płaci podatki i służy w armii. Chociaż z niechęcią odnosi się do Sparty, proponuje zawarcie traktatu pokojowego po sześciu latach wojny. Tylko w ten sposób widzi szansę na normalne życie[10].
Arystofanes przeciwstawia postać Dikajpolisa Lamachowi. Lamach jest odziany w zdobioną zbroję i szkarłatną szatę. Z drugiej strony Dikajopolis ma na sobie łachmany, które właśnie pożyczył od Eurypidesa[11]. Zdaniem Olsona kontrast w ubiorach służy pokazaniu, iż na wojnie wzbogacały się nieliczne jednostki. One, chociaż były opłacane w celu obrony interesów państwowych, w rzeczywistości dążyły do przedłużania wojny. Dzięki temu mogły się dalej bogacić. Tymczasem prosty lud, którego reprezentantem był Dikajopolis, w wyniku wojny stawał się coraz biedniejszy[12].
Na przykładzie Dikajpolisa, ukazanego w pozytywnym świetle, autor pokazał ekonomiczne straty, jakie niesie ze sobą wojna. Próbuje również zneutralizować oskarżenia o zdradę państwa ukazując, że zależy mu tylko na jego dobru. Natomiast przeciwny mu Lamachos próbuje zdobyć władzę przedłużając konflikt[13].
Jest w niej jednoznaczne potępienie polityków krótcy dążyli do przeciągnięcia konfliktu. Skupił się on na ateńskich politykach. Jest to parodia Kleona, który był jednym z czołowych zwolenników prowadzenia wojny. Osoba ta była często ukazywana przez Arystofanesa w negatywnym świetle. W 426 roku Kleon wytoczył sprawę pisarzowi o zniesławienie państwa w sztuce Babilończycy. Najprawdopodobniej nie został wtedy skazany[14].
Próba odrzucenia traktatu pokojowego z powodu braku odszkodowania za zniszczenia również została potępiona. Arystofanes ukazuje wojnę jest ukazana jako gorsze w każdym punkcie rozwiązanie od pokoju. Utrata możliwości korzystania z gospodarstw i zmuszenie do przeprowadzki do miasta nastawiły Dikelopulos negatywnie do wojny. Jego zestawienie z Lakamosem ukazywało konflikt, jaki istniał wśród społeczeństwa ateńskiego. Końcowe sceny ukazują złudny sukces lokalnego pokoju. Nie da się wojny zakończyć decyzją jednostki.
Wskazane są różnice między krótkotrwałym rozejmem, który jest tylko przygotowaniem do kolejnej wojny. Natomiast pokój pozwala na spokojne życie. Jego trzydziestoletni czas trwania może być nawiązaniem do traktatu z 446 roku. Czas, jaki nastał po nim musiał być pozytywnie odbierany przez rolników oraz kupców ateńskich. Ponadto pokazano sposób prezentacji tekstu traktatu. Umiejscowiono go na nowej agorze. Była to metoda powszechnie stosowana w polis greckich. Pozwalała na zapoznanie się z nim przez wszystkich obywateli. Stworzenie nowego placu, na którym skupiono się na handlu miało być opozycją do Aten. Na agorze funkcja polityczna była równie istotna, co handlowa.
Kolejnym dziełem, w którym Arystofanes poruszył kwestię pokoju były Ptaki. Sztuka wystawiona w roku 414 na Dionizjach zdobyła drugie miejsce w agonie komicznym. Osią utworu była wojna pomiędzy bogami a ptakami. Tytułowe ptaki miały zbuntować się, gdyż uznały, że bogowie ich nie szanują i zabierają należne im dary od ludzi, nie dając nic w zamian.
δεινότατα γάρ τοι πεισόμεσθ᾽, ἐμοὶ δοκεῖ,
εἰ τῶν μὲν ἄλλων ἄρχομεν, ὑμεῖς δ᾽ οἱ θεοὶ
ἀκολαστανεῖτε, κοὐδέπω γνώσεσθ᾽ ὅτι
ἀκροατέον ὑμῖν ἐν μέρει τῶν κρειττόνων.[15]
Z tego powodu postanowiły zatrzymać dla siebie ofiary składane przez ludzi:
Χορός
ἀποκεκλῄκαμεν διογενεῖς θεοὺς
μηκέτι τὴν ἐμὴν διαπερᾶν πόλιν,
μηδέ γέ τιν᾽ ἱερόθυτον ἀνὰ δάπεδον ἔτι
τῇδε βροτῶν θεοῖσι πέμπειν καπνόν[16]
Zmożeni głodem bogowie wysłali posłów do ptaków w celu zakończenia konfliktu. Warto zauważyć, iż Herakles i Posejdon reprezentujący bogów nie prezentowali w negocjacjach jednolitego stanowiska. Na główne żądanie ptaków, aby Zeus oddał im swoje berło, Herakles przystał od razu, natomiast Posejdon nie chciał się zgodzić:
Πισθέταιρος
ἀλλ᾽ οὔτε πρότερον πώποθ᾽ ἡμεῖς ἤρξαμεν
πολέμου πρὸς ὑμᾶς, νῦν τ᾽ ἐθέλομεν, εἰ δοκεῖ,
ἐάν τι δίκαιον ἀλλὰ νῦν ἐθέλητε δρᾶν,
σπονδὰς ποιεῖσθαι. τὰ δὲ δίκαι᾽ ἐστὶν ταδί,
τὸ σκῆπτρον ἡμῖν τοῖσιν ὄρνισιν πάλιν
τὸν Δί᾽ ἀποδοῦναι: κἂν διαλλαττώμεθα
ἐπὶ τοῖσδε, τοὺς πρέσβεις ἐπ᾽ ἄριστον καλῶ.
Ἡρακλῆς
ἐμοὶ μὲν ἀπόχρη ταῦτα καὶ ψηφίζομαι.
Ποσειδῶν
τί ὦ κακόδαιμον; ἠλίθιος καὶ γάστρις εἶ.
ἀποστερεῖς τὸν πατέρα τῆς τυραννίδος; [17]
W końcu posłowie przystali na postawione im warunki. Uznali władzę ptaków nad sobą i zawarli z nimi sojusz, czego wyrazem był ślub Pejsthatajrosa z Basileją.
Dzieło Arystofanesa należy odczytywać w kontekście ówczesnych wydarzeń politycznych. W latach dwudziestych V wieku Ateny były oblegane. Obleganie miast i głodzenie wroga było jedną z najczęściej stosowanych metod w wojnach między Grekami. Rzadko dochodziło do prób szturmu na miasto wroga. Starano się raczej zmusić je do kapitulacji głodem. Ukazanie problemów związanych z przemieszeniem ludności między mury ateńskie ma kluczową rolę. Skupiono się na skutkach związanych z głodem, jaki z tego wyniknął[18].
Można zauważyć w Ptakach krytykę wyprawy Sycylijskiej. Jest ona skupiona na szczegółach takich jak podzielone dowództwo. Szczególnie mocno krytykuje wybór Alkibiadesa na wodza. Nie przypomina jednak jego ucieczki do Sparty, woli mówić o sprawie herm. Bezpośredni atak na ideę wyprawy sycylijskiej byłby odebrany przez publiczność negatywnie. Nawet, jeśli klasy wyższe były jej przeciwne[19].
Ponadto w Ptakach jest wyraźne odwołanie do pokoju Nikiasza. Wskazuje na to połączenie sojuszu i pokoju w jednej umowie. Taka metoda jest ukazana jako zabezpieczenie interesów obu stron. Ponadto wzmacnia sam traktat pokojowy. Miał ona prowadzić do współpracy obu stron w celu wyciągnięcia jak największych korzyści z układu. Negocjacje miały przebiegać w przyjaznej atmosferze. Różnica stanowisk między Heraklesem a Posejdonem ukazuje różne podejście do negocjacji pokojowych w roku 421. Dążenie do szybkiego zawarcia porozumienia ma być wartościowsze niż negocjowanie poszczególnych punktów traktatu.
[1] Aristoph, Ach, 186-190
[2] Aristoph, Ach, 191-193
[3] Aristoph, Ach, 194 -202.
[4] Ibidem, 497-556.
[5] Ibidem, 535-540.
[6] Ibidem, 600-603.
[7] Ibidem, 719-728.
[8] Mieli to być także starsi obywatele pamiętający wojny perskie i poświęcenie, jakie wtedy poniesiono; A. W. Gomme, Aristophanes and Politics, CR LII, 1938, s. 105.
[9] N. Kanavou, Political Myth in Aristophanes: Another Form of Comic Satire?, GRBS LI, 2011, s. 386-87.
[10] W. G. Forrest,Aristophanes’ “Acharnians”, Phoenix XVII, 1963, s. 8; S. D. Olson, Dicaeopolis’ motivations in Aristophanes’ Ahttps://experts.umn.edu/en/publications/dicaeopolis-motivations-in-aristophanes-acharnianscharnians, JHS CXI, 1991, s. 201.
[11] Aristoph, Ach, 417-435.
[12] S. D. Olson, op.cit., s. 202.
[13] H. P. Foley, Tragedy and Politics in Aristophanes’ Acharnians, JHS CVIII, 1988, s. 38.
[14] H. P. Foley, op. cit., s. 46; Arystofanes doceniał zalety demokracji jednak był negatywnie nastawiony do demagogów według R. E. Wycherley, Aristophanes and Euripides G&R XV, 1946,s. 104-5.
[15] Aristoph, Av, 1225-28.
[16] Ibidem, 1263-66.
[17] Ibidem 1595-05.
[18] N. Kanavou, op. cit., s. 394-95.
[19] B. Katz, The Birds of Aristophanes and the politics, Athenaeum LIV, 1976, s. 379-80.