Sztuki Arystofanesa bardzo często podejmowały zagadnienia wojny i pokoju. Poza samym ukazaniem konkretnych wydarzeń odczytać w nich można poglądy autora na kwestie polityczne. Z punktu widzenia tej pracy najciekawsze są: Archanejczycy, Pokój, Ptaki oraz Lizystrada.
Pierwszą sztuką, w której Arystofanes przedstawił dążenia do pokoju byli Archanejczycy. Główny bohater Dikajopolis – postać fikcyjna – który w wyniku wojny stracił swoje gospodarstwo, stara się doprowadzić do zakończenia walk. Sztuka rozpoczyna się od posiedzenia eklezji ateńskiej, na której pojawiają się posłowie z Persji. Okazuje się, że Ateńczycy nie uzyskali wsparcia finansowego w swojej wojnie przeciwko Sparcie. Następnie przybywa poselstwo ze Sparty w celu zawarcia pokoju. Także i ta misja kończy się niepowodzeniem. W tym momencie Dikajopolis wkracza do akcji, starając się w pierwszym rzędzie zapewnić pokój swoim prywatnym ziemiom.
Opisując negocjacje ze Spartanami, Arystofanes daje wyraz swoim poglądom na temat pokoju. Jego zdaniem rozmowy mające na celu uzyskanie krótkotrwałego pokoju, w rzeczywistości były wstępem do kolejnych konfliktów. W rozmowie Dikajopolisa z Amfitheonem mamy ukazane trzy rodzaje pokojów różniące się między sobą długością trwania:
Δικαιόπολις
οἱ δ᾽ οὖν βοώντων: ἀλλὰ τὰς σπονδὰς φέρεις;
Ἀμφίθεος
ἔγωγέ φημι, τρία γε ταυτὶ γεύματα.
αὗται μέν εἰσι πεντέτεις. γεῦσαι λαβών.
Δικαιόπολις
αἰβοῖ.
Ἀμφίθεος
τί ἔστιν;
Δικαιόπολις
οὐκ ἀρέσκουσίν μ᾽ ὅτι
ὄζουσι πίττης καὶ παρασκευῆς νεῶν..[1]
Pokój pięcioletni jest w rzeczywistości jedynie tymczasowym wstrzymaniem walk. Służy przygotowaniu do nowej wojny. Pokój dziesięcioletni oparty jest na nietrwałych sojuszach pomiędzy państwami:
Ἀμφίθεος
σὺ δ᾽ ἀλλὰ τασδὶ τὰς δεκέτεις γεῦσαι λαβών.
Δικαιόπολις
ὄζουσι χαὖται πρέσβεων ἐς τὰς πόλεις
ὀξύτατον ὥσπερ διατριβῆς τῶν ξυμμάχων.[2]
Pokój trzydziestoletni zapewnia możliwość harmonijnego rozwoju państwom ich obywatelom, bez ciągłego zagrożenia konfliktem:
Ἀμφίθεος
ἀλλ᾽ αὑταιὶ σπονδαὶ τριακοντούτιδες
κατὰ γῆν τε καὶ θάλατταν.
Δικαιόπολις
ὦ Διονύσια,
αὗται μὲν ὄζουσ᾽ ἀμβροσίας καὶ νέκταρος
καὶ μὴ ‘πιτηρεῖν σιτί᾽ ἡμερῶν τριῶν,
κἀν τῷ στόματι λέγουσι, βαῖν᾽ ὅπῃ θέλεις.
ταύτας δέχομαι καὶ σπένδομαι κἀκπίομαι,
χαίρειν κελεύων πολλὰ τοὺς Ἀχαρνέας.
ἐγὼ δὲ πολέμου καὶ κακῶν ἀπαλλαγεὶς
ἄξω τὰ κατ᾽ ἀγροὺς εἰσιὼν Διονύσια.[3]
Dikajopolis kupuje go za osiem drachm. Obie strony konfliktu ukazane są jako odpowiedzialne za wybuch wojny oraz zniszczenia w Attyce[4]. Ważne miejsce w narracji zajmuje Megara i dekret o zakazie handlu, jaki Ateny nałożyły na nią. Było to jedna z bezpośrednich przyczyn wybuchu wojny:
ἐντεῦθεν οἱ Μεγαρῆς, ὅτε δὴ ‘πείνων βάδην,
Λακεδαιμονίων ἐδέοντο τὸ ψήφισμ᾽ ὅπως
μεταστραφείη τὸ διὰ τὰς λαικαστρίας:
κοὐκ ἠθέλομεν ἡμεῖς δεομένων πολλάκις.
κἀντεῦθεν ἤδη πάταγος ἦν τῶν ἀσπίδων.
ἐρεῖ τις, οὐ χρῆν: ἀλλὰ τί ἐχρῆν, εἴπατε. [5]
Arystofanes w bardzo ostry sposób wypowiada się o żołnierzach idących na dalekie wyprawy dla wysokiego żołdu. Z powodu w samych Atenach w czasie konfliktu nie było żadnych młodych. Do obrony miasta zostali tylko starcy:
ὁρῶν πολιοὺς μὲν ἄνδρας ἐν ταῖς τάξεσιν,
νεανίας δ᾽ οἵους σὺ διαδεδρακότας,
τοὺς μὲν ἐπὶ Θρᾴκης μισθοφοροῦντας τρεῖς δραχμάς,
Τεισαμενοφαινίππους Πανουργιππαρχίδας, [6]
Z tego też powodu lud poparł układ pokojowy. Tekst traktatu został spisany na steli postawionej w widocznym miejscu nowego rynku[7]. Głównym skutkiem porozumienia, jakie zawarł Dikajopolis jest ustanowienie terenu, gdzie wymiana handlowa jest możliwa bez ograniczeń.
Sztuka została wystawiona w roku 425. Wojna archimadyjska trwała wtedy od sześciu lat. Pokazane zostały tutaj problemy, jakie dotykały posiadaczy ziemskich. W wyniku działań wojennych ponosili oni wysokie straty finansowe i w konsekwencji zmuszeni byli opuszczenia swoich gospodarstw oraz przeniesienia się do miasta[8]. Stąd dążyli oni do zakończenia wojny i przywrócenia możliwości handlu z innymi państwami. Arystofanes obwinia w tym miejscu za zniszczenia zarówno ich bezpośrednich sprawców, czyli Spartan jak i ateńskich polityków, którzy nie chcieli zakończyć wojny. Pośrednio atakowany jest w ten sposób Perykles[9].
Dikajopolis w Archanejczykach jest uosobieniem typowego Ateńczyka. Bierze aktywny udział w eklezji, płaci podatki i służy w armii. Chociaż z niechęcią odnosi się do Sparty, proponuje zawarcie traktatu pokojowego po sześciu latach wojny. Tylko w ten sposób widzi szansę na normalne życie[10].
Arystofanes przeciwstawia postać Dikajpolisa Lamachowi. Lamach jest odziany w zdobioną zbroję i szkarłatną szatę. Z drugiej strony Dikajopolis ma na sobie łachmany, które właśnie pożyczył od Eurypidesa[11]. Zdaniem Olsona kontrast w ubiorach służy pokazaniu, iż na wojnie wzbogacały się nieliczne jednostki. One, chociaż były opłacane w celu obrony interesów państwowych, w rzeczywistości dążyły do przedłużania wojny. Dzięki temu mogły się dalej bogacić. Tymczasem prosty lud, którego reprezentantem był Dikajopolis, w wyniku wojny stawał się coraz biedniejszy[12].
Na przykładzie Dikajpolisa, ukazanego w pozytywnym świetle, autor pokazał ekonomiczne straty, jakie niesie ze sobą wojna. Próbuje również zneutralizować oskarżenia o zdradę państwa ukazując, że zależy mu tylko na jego dobru. Natomiast przeciwny mu Lamachos próbuje zdobyć władzę przedłużając konflikt[13].
Jest w niej jednoznaczne potępienie polityków krótcy dążyli do przeciągnięcia konfliktu. Skupił się on na ateńskich politykach. Jest to parodia Kleona, który był jednym z czołowych zwolenników prowadzenia wojny. Osoba ta była często ukazywana przez Arystofanesa w negatywnym świetle. W 426 roku Kleon wytoczył sprawę pisarzowi o zniesławienie państwa w sztuce Babilończycy. Najprawdopodobniej nie został wtedy skazany[14].
Próba odrzucenia traktatu pokojowego z powodu braku odszkodowania za zniszczenia również została potępiona. Arystofanes ukazuje wojnę jest ukazana jako gorsze w każdym punkcie rozwiązanie od pokoju. Utrata możliwości korzystania z gospodarstw i zmuszenie do przeprowadzki do miasta nastawiły Dikelopulos negatywnie do wojny. Jego zestawienie z Lakamosem ukazywało konflikt, jaki istniał wśród społeczeństwa ateńskiego. Końcowe sceny ukazują złudny sukces lokalnego pokoju. Nie da się wojny zakończyć decyzją jednostki.
Wskazane są różnice między krótkotrwałym rozejmem, który jest tylko przygotowaniem do kolejnej wojny. Natomiast pokój pozwala na spokojne życie. Jego trzydziestoletni czas trwania może być nawiązaniem do traktatu z 446 roku. Czas, jaki nastał po nim musiał być pozytywnie odbierany przez rolników oraz kupców ateńskich. Ponadto pokazano sposób prezentacji tekstu traktatu. Umiejscowiono go na nowej agorze. Była to metoda powszechnie stosowana w polis greckich. Pozwalała na zapoznanie się z nim przez wszystkich obywateli. Stworzenie nowego placu, na którym skupiono się na handlu miało być opozycją do Aten. Na agorze funkcja polityczna była równie istotna, co handlowa.
Kolejnym dziełem, w którym Arystofanes poruszył kwestię pokoju były Ptaki. Sztuka wystawiona w roku 414 na Dionizjach zdobyła drugie miejsce w agonie komicznym. Osią utworu była wojna pomiędzy bogami a ptakami. Tytułowe ptaki miały zbuntować się, gdyż uznały, że bogowie ich nie szanują i zabierają należne im dary od ludzi, nie dając nic w zamian.
δεινότατα γάρ τοι πεισόμεσθ᾽, ἐμοὶ δοκεῖ,
εἰ τῶν μὲν ἄλλων ἄρχομεν, ὑμεῖς δ᾽ οἱ θεοὶ
ἀκολαστανεῖτε, κοὐδέπω γνώσεσθ᾽ ὅτι
ἀκροατέον ὑμῖν ἐν μέρει τῶν κρειττόνων.[15]
Z tego powodu postanowiły zatrzymać dla siebie ofiary składane przez ludzi:
Χορός
ἀποκεκλῄκαμεν διογενεῖς θεοὺς
μηκέτι τὴν ἐμὴν διαπερᾶν πόλιν,
μηδέ γέ τιν᾽ ἱερόθυτον ἀνὰ δάπεδον ἔτι
τῇδε βροτῶν θεοῖσι πέμπειν καπνόν[16]
Zmożeni głodem bogowie wysłali posłów do ptaków w celu zakończenia konfliktu. Warto zauważyć, iż Herakles i Posejdon reprezentujący bogów nie prezentowali w negocjacjach jednolitego stanowiska. Na główne żądanie ptaków, aby Zeus oddał im swoje berło, Herakles przystał od razu, natomiast Posejdon nie chciał się zgodzić:
Πισθέταιρος
ἀλλ᾽ οὔτε πρότερον πώποθ᾽ ἡμεῖς ἤρξαμεν
πολέμου πρὸς ὑμᾶς, νῦν τ᾽ ἐθέλομεν, εἰ δοκεῖ,
ἐάν τι δίκαιον ἀλλὰ νῦν ἐθέλητε δρᾶν,
σπονδὰς ποιεῖσθαι. τὰ δὲ δίκαι᾽ ἐστὶν ταδί,
τὸ σκῆπτρον ἡμῖν τοῖσιν ὄρνισιν πάλιν
τὸν Δί᾽ ἀποδοῦναι: κἂν διαλλαττώμεθα
ἐπὶ τοῖσδε, τοὺς πρέσβεις ἐπ᾽ ἄριστον καλῶ.
Ἡρακλῆς
ἐμοὶ μὲν ἀπόχρη ταῦτα καὶ ψηφίζομαι.
Ποσειδῶν
τί ὦ κακόδαιμον; ἠλίθιος καὶ γάστρις εἶ.
ἀποστερεῖς τὸν πατέρα τῆς τυραννίδος; [17]
W końcu posłowie przystali na postawione im warunki. Uznali władzę ptaków nad sobą i zawarli z nimi sojusz, czego wyrazem był ślub Pejsthatajrosa z Basileją.
Dzieło Arystofanesa należy odczytywać w kontekście ówczesnych wydarzeń politycznych. W latach dwudziestych V wieku Ateny były oblegane. Obleganie miast i głodzenie wroga było jedną z najczęściej stosowanych metod w wojnach między Grekami. Rzadko dochodziło do prób szturmu na miasto wroga. Starano się raczej zmusić je do kapitulacji głodem. Ukazanie problemów związanych z przemieszeniem ludności między mury ateńskie ma kluczową rolę. Skupiono się na skutkach związanych z głodem, jaki z tego wyniknął[18].
Można zauważyć w Ptakach krytykę wyprawy Sycylijskiej. Jest ona skupiona na szczegółach takich jak podzielone dowództwo. Szczególnie mocno krytykuje wybór Alkibiadesa na wodza. Nie przypomina jednak jego ucieczki do Sparty, woli mówić o sprawie herm. Bezpośredni atak na ideę wyprawy sycylijskiej byłby odebrany przez publiczność negatywnie. Nawet, jeśli klasy wyższe były jej przeciwne[19].
Ponadto w Ptakach jest wyraźne odwołanie do pokoju Nikiasza. Wskazuje na to połączenie sojuszu i pokoju w jednej umowie. Taka metoda jest ukazana jako zabezpieczenie interesów obu stron. Ponadto wzmacnia sam traktat pokojowy. Miał ona prowadzić do współpracy obu stron w celu wyciągnięcia jak największych korzyści z układu. Negocjacje miały przebiegać w przyjaznej atmosferze. Różnica stanowisk między Heraklesem a Posejdonem ukazuje różne podejście do negocjacji pokojowych w roku 421. Dążenie do szybkiego zawarcia porozumienia ma być wartościowsze niż negocjowanie poszczególnych punktów traktatu.
[1] Aristoph, Ach, 186-190
[2] Aristoph, Ach, 191-193
[3] Aristoph, Ach, 194 -202.
[4] Ibidem, 497-556.
[5] Ibidem, 535-540.
[6] Ibidem, 600-603.
[7] Ibidem, 719-728.
[8] Mieli to być także starsi obywatele pamiętający wojny perskie i poświęcenie, jakie wtedy poniesiono; A. W. Gomme, Aristophanes and Politics, CR LII, 1938, s. 105.
[9] N. Kanavou, Political Myth in Aristophanes: Another Form of Comic Satire?, GRBS LI, 2011, s. 386-87.
[10] W. G. Forrest,Aristophanes’ “Acharnians”, Phoenix XVII, 1963, s. 8; S. D. Olson, Dicaeopolis’ motivations in Aristophanes’ Ahttps://experts.umn.edu/en/publications/dicaeopolis-motivations-in-aristophanes-acharnianscharnians, JHS CXI, 1991, s. 201.
[11] Aristoph, Ach, 417-435.
[12] S. D. Olson, op.cit., s. 202.
[13] H. P. Foley, Tragedy and Politics in Aristophanes’ Acharnians, JHS CVIII, 1988, s. 38.
[14] H. P. Foley, op. cit., s. 46; Arystofanes doceniał zalety demokracji jednak był negatywnie nastawiony do demagogów według R. E. Wycherley, Aristophanes and Euripides G&R XV, 1946,s. 104-5.
[15] Aristoph, Av, 1225-28.
[16] Ibidem, 1263-66.
[17] Ibidem 1595-05.
[18] N. Kanavou, op. cit., s. 394-95.
[19] B. Katz, The Birds of Aristophanes and the politics, Athenaeum LIV, 1976, s. 379-80.